بخشی از مقاله
چکیده
مرزباننامه یکی از شاهکارهای نثر فنی است. اقتباس از آیات و احادیث نبوی از بارزترین ویژگیهای این سبک است . این شیوه به تقلید از نثر عربی در نثر فارسی راه یافته است و به صورت رکنی فنی و زینتی در بیشتر اقسام نثر به کار رفته است . این کتاب آمیختهای از سیاست، حکمت و اخلاق بر مبنای اصول و اعتقادات اسلامی است. وراوینی در مرزبان نامه، با شناخت عمیق از رفتارشناسی و روان آدمی، سعی دارد با کمک آیات و احادیث نبوی، به تهذیب و تزکیهی مخاطب بپردازد.
بنابراین نویسنده با به کارگیری آیات در زمینههای متفاوت با روشی کاملا بلاغی و استادانه قدم در راه این امر مهم میگذارد. مباحثی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته، عبارتند از:
الف - کاربرد سیاسی آیات در مرزبان نامه، جمعا چهل و دو آیه است.
ب- کاربرد آیات در زمینههای اخلاقی و اعتقادی در مرزبان نامه، جمعا سی و نه آیه است.
ج - زیبایی بلاغی مرزبان نامه به کمک آیات کلام االله مجید، جمعا سی و دو آیه است.
مقدمه
با رواج نثر فارسی در قرن ششم و اوایل قرن هفتم دبیران و منشیان توانای آن عصر بخاطر نفوذ و اهمیت زبان عربی که در پی گسترش قلمرو اسلام دارای اهمیت قابل توجهی شده بود از یک طرف و از طرف دیگر برای ابراز هنر نماییهایی که در زبان فارسی مجالش تنگ بود ، دست به دامان زبان عربی ، بخصوص نمونه های اعلای فصاحت و بلاغت یعنی قرآن کریم و نهج البلاغه شدند.
در طی این روند سعدالدین وراوینی ، مرزبان نامه ی مرزبان ابن رستم را که به زبان طبری نوشته شده بود و از آیات و احادیث بهره ای نداشت با خرد و حکمت قرآن پیوند زد. مدتی دراز نواهض همت این عزیمت در من می آویخت تا متقاضیان درونی را بر آن قرار افتاد که از عرایس مخترعات گذشتگان ،مخدره که از پیرآیه عبارت عاطل باشد بدست آید تا کسوتی زیبنده از دست بافت قریحه خویش درو پوشم
مرزبان نامه در واقع سیاست نامه ای است آمیخته با خرد و حکمت که به سبک دبیران آن روزگار نوشته شده است ».و آن کتاب که خواستی بنهی ...تا علیل حکمت را شفایی باشد وغلیل دانش را قانونی ومن زمان زمان ...به مطالعه ی آن مستانس ومستفید میباشم و سیاست پادشاهی را از آنجا استکمال می کنم و خراج ملک بر حال اعتدال می دارم «. - مرزبان نامه مجموعه ای از پند و وعظ وحکمت واخلاق و سیاست است که برپآیه ی خرد بناشده است .کلیله اساسیست بریک سیاق.. و ساخته این بنده مشتملست برچند نمط ازاسالیب سخن آرایی و عبارت پروری...
در عین حال قدر مسلم وراوینی گوهر خرد گرا وحکمت آمیزکتاب تسلیم بوده است و آیات را اولا براساس خردگرایی منتشر در متن بر گزیده وثانیا در خرد گرایی خود علاوه برمتن مرزبان نامه به شیوه سیاست نامه نویسی دبیران ایرانی توجه داشته است . بنابراین آیاتی که او انتخاب کرده است بویژه ازنظر توجیه عقلانی مولف ازآنها در خور توجه است . درادامه جنبه های مختلف کاربرد آیات را در تحریر وراوینی ازمرزبان نامه بررسی میکنیم .
کاربرد سیاسی آیات در مرزبان نامه
با آنکه نظر وراوینی با متن اصلی مرزبان نامه در خصوص رهبری سیاسی چندان تفاوتی ندارد و نظریه سیاسی موجود در متن آنچنان با متن اصلی آمیخته شده است که نمی توان میان نظر وراوینی و نظر اصلی تفاوتی قایل شد بازهم شواهدی درمتن هستند که نشان می دهند وراوینی بیشترتابع فرهنگ قرآنی بوده است و در هرحال متن را به طورقابل توجهی با فرهنگ قرآنی یگانه کرده است.
هر گناه از مردم صادر شود منقمست بر چهار قسم: یکی ازآن زلتست دوم تقسیر سیوم خیانت چهارم مکروه و هریکی را عقوبتی درخور ومکافاتی سزاوار معین . عقوبت زلت عتاب باشد ، عقوبت تقصیر ملامت ،عقوبت خیانت بند وزندان عقوبت مکروه رسانیدن مکروه به مکافات ».کما نزل فی محکم تنزیله تعالی و کتبناعلیهم فیها ان النفس با النفس الا یه«و انگاه عفو، پیرآیه جمال سیاست گردانیده وحدود شرعی را به لباس این مجاملت جمال داده که گفت »:فمن تصدق به فهو کفاره له «پس هرکه ازکیفرخواستن و انتقام کشیدن چشم بپوشد این گذشت پرده پوش گناهان وی باشد
و از لوازم استعداد پادشاهی اول نسبی طاهرست ،که اگر ندارد هرچه از او آید به نوعی از نقصان آلوده تواند بود . قال االله تعالی »:والذی خبث لا یخرج الانکدا
این فضله پلید که از معدن پاکزاد این داغ نامقبول بر ناصیه او نهادند که »:انه لیس من اهلک انه عمل غیر صالح « ودر خصوص مشورت اگرچه نص وشاورهم فی الامر. - مرزبان نامه،462 :1385 به کوشش خطیب رهبر - هیچ پادشاه مستبد را ازاستضائت به نورعقل مشاوران و مناصحان مستغنی نگردانیده است اما به وقت تعارض مهمات احوال و تناهی عزمات هم به رای پاک ایشان از برونشوکارها تفصی بهتر توان یافت
دراینجا وراوینی به ملایمت تمام لزوم رایزنی با خردوران را بر طبق نص قرانی یاد آوری می کند ولی درعین حال استبداد آنها را نیز توجیه می کند .درمورد خرد و نرمخویی می گوید :بدان ای پادشاه که پاکیزه ترین گوهری که ازعالم وحدت با مرکبان عناصر پیوند گرفت خرد است وبزرگترنتیجه ای ازنتایج خرد خوی نیکوست و اشرف موجودات رابدین خطاب شرف اختصاص می بخشد و ازبزرگی آن حکایت می کند .قوله تعالی : »و انک لعلی خلق عظیم «
