بخشی از مقاله
چکیده
مراجعه به تاریخ نشان میدهد که کلیلهودمنه از نظر پادشاهان حاوی مضمونی مهم بود و با مطالب آن همچون اطلاعات طبقهبندی شده رفتار میکردند. پادشاهان هند آن را در خزانه نهاده بودند. بعد از ترجمه به پهلوی نیز پادشاهان ایران آن را در خزانه نگهداری میکردند .بعد از ترجمه به عربی نیز همین معامله با آن میشد چنانکه مأمون نیز آن را در خزانه نهاد.
این مقاله درصدد رمزگشایی از هدف نگارش کلیلهودمنه این کتاب کهن سیاسی-آموزشی است و مقصد نهایی نوشته شدن همه داستانهای اصلی و فرعی این کتاب باستانی را بر اساس متون متعددی که از آن وجود دارد، مورد بررسی قرار میدهد. اهداف ذکرشده برای این داستانها برگرفته از منابع هندی ، عربی و فارسی کلیلهودمنه است.
در این بررسی همچنین فرضیه فرانسوا دوبلوا در مورد انطباق آرته شاسترا بر داستانهای کلیلهودمنه و غیراخلاقی و ماکیاویلیستی بودن مضمون این کتاب، مورد تردید قرارگرفته است. بر اساس فرضیه این مقاله، آموزه اصلی کلیلهودمنه؛ آموزش ظرایف و لوازم دوستی و دشمنی به سیاستمداران است، مضمونی که یکی از مهمترین دغدغههای سیاسی دوره باستان به شمار میرفت.
.1 مقدمه
کلیلهودمنه کهنترین کتاب جهان در علم سیاست و آیین کشورداری است که در قالب حکایت و غالباً از زبان حیوانات نگاشته شده است. منبع اصلی بسیاری از داستانهای این کتاب کهن، هندی است و در طول قرنها از سانسکریت به پهلوی، از پهلوی به عربی و از عربی به بسیاری از زبانهای دنیا ترجمهشده است. بااینحال در زبان سانسکریت و پیش از ترجمه به پهلوی چنین کتابی در هندوستان بهصورت مستقل وجود نداشته است و کلیلهودمنه در واقع تلفیقی از چند متن هندی و داستانهایی افزوده به آن است
اینکه امروزه چنین گنجینه ارزشمندی در خزانه حکمت و ادب جهان وجود دارد، مرهون خدماتی است که ایرانیان انجام دادهاند. چه تلفیق و نامگذاری کتاب - که به همت برزوی طبیب صورت گرفت - ، ترجمه به پهلوی و سپس ترجمه به عربی که باعث حفظ کتاب از خطر نابودی شد، توسط ایرانیان انجام گرفته است.
گسترش بینظیر انبوه نسخهها و ترجمههای این کتاب و قبول عام آن در سراسر دنیا، تأییدی است بر جایگاه ممتاز محتوای آن. هرچند اعراب و ایرانیان علاوه بر مضمون، از ارزش ادبی و نثر فوقالعاده آن نیز بهرهمندند.
کلیلهودمنه کتابی است با متنی تلفیقی که تکههای آن در قالب گفتگوی پادشاه و برهمن به هم دوخته شده است. سؤال اینجاست که آیا در انتخاب این متون و کنار هم نهادن آن هوشمندی و هدف خاصی اعمال شده است؟ یا این کتابصرفاً مجموعهای داستانی از منابع اعصار باستانی است و توصیههای فکری و اخلاقی سادهای را در بردارد.
مراجعه به تاریخ نشان میدهد که کلیلهودمنه از نظر پادشاهان حاوی مضمونی مهم بود و با مطالب آن همچون اطلاعات طبقهبندیشده رفتار میکردند. پادشاهان هند آن را در خزانه نهاده بودند. بعد از ترجمه به پهلوی نیز پادشاهان ایران آن را در خزانه نگهداری میکردند و دسترسی به آن برای همگان امکانپذیر نبود.
بعد از ترجمه به عربی نیز همین معامله با آن میشد چنانکه مأمون نیز آن را در خزانه نهاد. هرچند برای سهولت خلاصهای از آن را تهیهکرده بود
هنگامیکه معلم فرزندش از او پرسید که به الواثق باالله - فرزند مأمون - چه بیاموزد پاسخ داد: »به او کلام خدای تعالی را بیاموز و او را وادار تا »عهد اردشیر« بخواند و کتاب کلیلهودمنه ازبر کند.
به راستی کلیلهودمنه درصدد آموزش چه مسئله مهمی بود؟ پاسخ به این سؤال راز نهفته این کتاب مهم را روشن میسازد. یکی از کسانی که تاکنون درصدد پاسخگویی به این سؤال مهم برآمده است، فرانسوا دوبلوا استاد مطالعات ایرانی در دانشگاه لندن است.
»فرانسوا دو بلوا« در 1990 در اثر تحقیقی خود عنوان کرده است؛ متن پهلوی کتاب کلیله دمنه بر اساس نظریه هندی »آرته شاسترا« فراهم آمده است و کسی که داستانهای این کتاب را جمعآوری کرده، بهخوبی از این نظریه اطلاع داشته و عمداً مجموعهای را از منابع متعدد - گاه غیر هندی - بیرون کشیده است که همگی نمایانگر »آرته شاسترا« بودهاند. او همچنین معتقد است آرته شاسترا را میتوان مبنایی برای شناسایی داستانهایی دانست که بهمرور زمان به متن اصلی کلیلهودمنه اضافهشده و در متن پهلوی موجود نبودهاند.
در ادامه خواهیم دید که دوبلوا در کشف نظریه اصلی کتاب کامیاب نبوده است، بااینحال قبل از ارائه دیدگاه خود لازم است فرضیه او را مورد بررسی قرار دهیم. اما نظریه آرته شاسترا چیست؟
.2 مفهوم آرته شاسترا
آرته شاسترا یکی از اهداف چهارگانه انسان در نظام تفکر هندوست. در آیین هندو انسان در زندگی خود میتواند یکی از اهداف چهارگانه را برگزیند و این انتخاب سرنوشت او را در زندگی بعدی فرد بر اساس اصل سنساره - باز پیدایی، تناسخ - معین خواهد کرد.
در آیین هندو حیات انسان با مرگ ظاهری پایان نمییابد و در کالبدی دیگر - انسانی یا حیوانی - به حیات خود ادامه خواهد داد. چگونگی حیات و حتی طبقه اجتماعی فرد در زندگی بعدی بستگی به کردار انسان - کرمه - در حیات قبلی او دارد. انسان در این دیدگاه فقط هنگامی میتواند از چرخه حیات رهایی یابد که با طی مراحل سلوک باطنی به حقیقت مطلق واصل شود.
اهداف چهارگانهای که انسان در این دیدگاه میتواند انتخاب کند عبارتاند از:
الف - »کامه« یا عیش و عشرت: واژه کامه - همریشه با واژه کام فارسی - به معنی عیش و عشرت است. این هدف مدنظر افرادی است که گرایش شدیدی به کامجویی و عیش و عشرت دارند و زندگی از دید آنها در همین گرایش خلاصه میشود.
ب - »آرته« یا جاه و ثروت: واژه »آرته« به معنی »جاه و ثروت« است. این هدف مدنظر کسانی است که تمایل شدیدی به جاهطلبی و مالاندوزی دارند
