بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این پژوهش، بررسی و معرفی فرهنگ حفظ و تعامل با محیط زیست، در دین مقدس اسلام میباشد. یکی از مهمترین منابع طبیعی، درختان در محیط زیست هستند. درخت موهبتی الهی برای تمامی موجودات زنده میباشد. بنابراین علاوه بر حفظ این عنصر مهم حیات، گسترش و رشد آن نیز بر عهده بشر صاحب تفکر و شعور است. با توجه به کامل بودن دین مبین اسلام، انسان با بهره بردن از آموزههای ارزشمند اسلامی میتواند به ماهیت و درک علوم مختلف رسیده یا حتی موفق به کشف علوم جدید شود.
در این پژوهش خواهیم دید، فرهنگ حفظ درختان و درختکاری در اسلام بسیار غنی و سرشار از آموزههای ارزشمند است؛ امروزه با توجه به برداشت بیرویه از جنگل ها و استفاده از درختان در ساخت و سازهای ساختمانی همچون ویلاها و انواع محصولات چوبی از قبیل مبلمان، کاغذ و ... شرایط کنونی جنگلهای ایران در معرض خطر جدی میباشد. واضح و مبرهن است پیروی و عمل به آموزههای ارزشمند اسلامی، نه تنها راهگشای مناسبی برای برون رفت از وضعیت نامناسب جنگلها و درختان در محیط زیست کنونی کشور خواهد شد، بلکه حتی رشد آنها و پیشرفت صنایع وابسته را در پی خواهد داشت.
انسان در عالم هستی در ارتباط با خداوند، با خود، با مردم و اجتماع، و همچنین در ارتباط با محیط زیست خود - آب، هوا، زمین، باد، باران، دریاها، کوهها، بیابانها، حیوانات، جنگلها، مراتع، درختان و ... - است. انسان در این عالم در ارتباط تنگاتنگ با محیط زیست خود میباشد. خداوند همه اجزای محیط زیست را برای استفاده مناسب انسان آفریده و فرهنگ تعامل و این استفاده مناسب را در غالب دین مبین اسلام به انسان بیان و آموخته است.
رسول خدا صلی االله علیه و آله و سلم و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام برای اینکه فرهنگ عمومی حفظ و استفاده مناسب از محیط زیست را نهادینه و بنیانگذاری کنند، آموزههای ارزشمند بسیاری را با سیره عملی خود به ما آموختهاند که نشان از اهمیت والای محیط زیست و تعامل مناسب انسان با آن است. یکی از عوامل بسیار مهم و حیاتی محیط زیست ما جنگلها و درختان هستند. جنگلها و درختان اهمیت بسیار مهمی در زندگی انسانها و دیگر موجودات داشته و نیازهای بیشمار آنها را تأمین میکنند.
درختان در سالمسازی و پاکیزگی هوا، در جسم و روح موجودات بالاخص انسانها تأثیر ویژهای دارند. سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور، سیمای جنگلهای ایران را به طور خلاصه اینگونه بیان میکند: جنگل، زمینی - اعم ازخشکی و آبی - است که عمدتاً از درخت و درختچه همراه با سایر رستنیهای خشبی - چوبی - و علفی خودرو پوشیده شده باشد، مشروط به آن که مساحت آن کمتر از نیم هکتار و تاج پوشش درختی آن به طور طبیعی کمتر از پنج درصد نباشد. برخی از فواید درختان عبارتند از: تولید اکسیژن، جذب گرد و غبار، گاز کربنیک و دیگر گازهای شیمیایی موجود در هوا، جلوگیری از نفوذ سر و صدا و تشدید آلودگیهای صوتی در شهرها. لازم به ذکر است که جنگلهای ایران 8/8 درصد مساحت کشور را تشکیل میدهند.
با توجه به اینکه سرانه جنگل در کشور 0/17 هکتار است در حالیکه سرانه جهانی جنگل 0/62 هکتار میباشد؛ ضرورت توجه به حفظ، احیاء و توسعه جنگلهای کشور واضح و مبرهن است. در همین راستا سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور طرحها و برنامههای متعددی را تا کنون اجرا کرده و یا در دست اجرا دارد تا ضمن کاهش فشار و جلوگیری از برداشت بیرویه، اقدام به حفاظت و احیاء جنگلها نماید.
در قرن گذشته با ورود فناوری غرب و شکل جدید بهرهبرداری از منابع جنگلی نه تنها به پیشرفت صنعت چوب در ایران منجر نشد بلکه باعث تخریب و غارت جنگلهای شمال ایران شد. از جمله عوامل مؤثر در تخریب، برداشت بیرویه و کاهش شدید سطح جنگلها را میتوان از فقدان سیاستهای مناسب در حفظ، حراست و توسعهی جنگلها توسط پادشاهان، نبود علم و آگاهی و فناوری بومی در آن زمان، اعطای امتیازات انحصاری قطع و صادرات درختان و گردهبینهها به دولتها و شرکتها غربی، سودجویان داخلی و خارجی و قاچاق چوب، روشهای بسیار نادرست بهرهبرداری از جنگلها، برداشت صرف از جنگلها و نبود برنامهای برای نهالکاری، احیاء و توسعه جنگلها، ملی نبودن و مالکیت فردی در جنگلها و ... را نام برد.
اکنون، سوال مهم اینجاست؛ در جامعهی کنونی ما، دولت و ملت چقدر به فرهنگ حفظ جنگلها، درختان و درختکاری اهمیت داده و میدهند؟ با توجه به اینکه امروزه سطح جنگلهای کشور بسیار کم و پاسخگوی نیاز صنعت چوب و کاغذ و مبلمان کشورمان نیست، شاید بهتر باشد سوال خود را به گونه ای دیگر مطرح کنیم؛ ما برای حفظ همین داشته خود و بهبود وضعیت و توسعه جنگلهای خود چه کردهایم که امروزه برای رفع نیازهای خود و پاسخ به تقاضای بازار، مجبور به واردات چوب و محصولات چوبی، در این سطح گسترده شده ایم؟
آیا از فرهنگ و ارزشهای والای اسلام در حفظ و نگهداری درختان و همچنین فرهنگ درختکاری پیروی میکنیم یا خیر؟ آیا نامیدن یک روز به عنوان روز درختکاری و کاشتن نهال برای این مهم کافی است؟ آیا فعالیتهایی که امروزه در حفظ و صیانت از جنگلها و درختان انجام میدهیم کافی است؟ و در نهایت آیا حق این نعمت عظیم الهی - درختان - را ادا کردهایم؟
امروزه نیز درختان جنگلهای ما بیرویه قطع میشوند؛ به دلیل حریقهای طبیعی یا خطای انسانی جنگلها و درختان میسوزند و متأسفانه هیچ طرح و برنامه، هماهنگی، امکانات و تجهیزاتی برای اطفاء و مهار آتش نداریم!؛ برای ساخت راهها، جادهها، ویلاها و ... اراضی جنگلی و درختان از بین میروند؛ اراضی جنگلی ما تغییر کاربری داده و به زمینهای کشاورزی، ویلا و ... تبدیل میشوند؛ زبالههای شهری در جنگلها رهاسازی میشوند؛ سودجویان زغال چوب را در دل جنگل و از درختان جنگل تولید می کنند!؛ حتی در شهرها نیز برای ساخت ساختمانها و برجها، درختان کهن باغهای بزرگ و کوچک شهر با روشهای مختلف - خشک کردن، قطع و سوزاندن - از بین میروند ... .
شاید بتوان گفت بخش عظیمی از این وضعیت نتیجه عدم آموزش صحیح، توجه، مطالعه و تحقیق و پیروی نکردن از فرهنگ دین اسلام در قبال حفظ محیط زیست، بالاخص درختان و درختکاری است. بهطور یقین اگر در تمام سطوح مراکز آموزشی و فرهنگی اعم از مدارس و دانشگاهها، مراکز دولتی، اماکن عمومی، رسانههای صوتی و تصویری و ... فرهنگ و سیره عملی رسول خدا صلی االله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام در تعامل با محیط زیست بالاخص درختان و درختکاری مورد توجه و عنایت ویژه قرارگرفته، تدریس و آموزش داده شود و با عظم و ارادهای قوی و استوار به آنها عمل شود، نتیجه بسیار بهتری را خواهیم دید.
آنگاه میتوانیم با حفظ محیط زیست - جنگلها و درختان - تا حدی نیازهای صنایع مختلف کشور اعم از صنعت چوب و کاغذ و مبلمان کشور را برآورده و همچنین وابستگی خود به کشورهای دیگر را کاهش و باعث رونق اقتصادی کشورمان بشویم. ما باید این فرهنگ را آموخته، عمل کرده و به دنیا نیز بیاموزیم. لذا در این پژوهش آموزههای دینی ما در مورد درختان و درختکاری مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته و به شرح زیر بیان میشود که امیدواریم با پیروی از آنها نقشی در بهبود وضعیت درختان و محیط زیست ایران عزیزمان داشته باشیم.
بدنه اصلی مقاله اهمیت درختان و درختکاری
در مورد درخت و درختکاری و حفاظت از این منابع طبیعی تجدید شونده که نیازهای بسیار انسانها و دیگر موجودات را تأمین میکنند، دین مبین اسلام آموزههای بسیار ارزشمند و کارگشایی را بیان کرده است. شایسته است مسلمانان نسبت به کاشتن و حفظ درخت کوتاهی نکنند؛ اهتمام اسلام به درختکاری و افشاندن دانه یا کاشتن شاخهی ثمربخش کاملاً در متون دینی مشاهده میشود؛ به گونهای که گاهی کاشتن درخت، در ردیف بهترین و مقدّسترین کارهای خیر قرار میگیرد؛ چنانکه از رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم در ضمن حدیثی آمده است که درختکاری را در کنار تعلیم دانش، ساختن مسجد، به ارث گذاشتن قرآن یا کتاب علمی سودمند و ... قرار داده است2 که اهتمام آن حضرت به درختکاری را میرساند.
امام صادق علیهالسلام فرمودند: ای مفضّل! به یاد آر و بیندیش در علمی که خدا به انسان داده است ... از جمله علم به آنچه صلاح دنیای وی در آن است، یعنی زراعت، درختکاری و استخراج معادن ... و بیرون آوردن آب از زمین... 3. امام صادق علیهالسلام فرمودند: درختبرای او - انسان - آفریده شده است، و او مکلّف است که آن را در زمین بنشاند و آب دهد و به آن رسیدگی کند... 4. ابراهیم از امام صادق علیهالسلام روایت میکند که فرمودند: خداوند هنگامی که آدم را بر زمین فرود آورد، به او دستور داد زمین را شخم بزند و زراعت کند و تعدادی از درختهای بهشت را به وی عنایت فرمود: درخت خرما، انگور، زیتون و انار. آدم علیهالسلام آنها را نشاند تا برای نسل او و فرزندانش باشد و از میوه آنها بخورد ... 5.
امام صادق علیهالسلام فرمودند: خداوند برای پیامبرانش کشاورزی و درختکاری را برگزید تا از بارش باران ناخشنود نباشند.6 رسول خداصلی اللّه علیه و آله و سلم فرمودند: اگر قیامت فرا رسد و در دست یکی از شما نهالی باشد، چنانچه بتواند قبل از برخواستن ]قیامت[ آن را بکارد، باید آن را بکارد .7 درکتاب مفاتیح الحیاه، چنین آمده است: اگر نهالی در دست یکی از شماست و در آستانهی برپایی قیامت به اندازهی کاشتن آن فرصت دارد، آن را بکارد.8
محمّد بن خالد از سیّابه نقل کرده مردی به امام صادق علیهالسلام عرض کرد: فدایت شوم شنیدم که مردمی گفتند: زراعت خوب نیست، مکروه است. فرمودند: کشت کنید، درخت بکارید. به خدا سوگند مردم کاری انجام نمیدهند که از آن حلالتر و پاکتر باشد. سوگندبه خدا که مردم پس از خروج دجّال به زراعت و کاشتن خرما بپردازند. شرح: »یعنی در زمانی که طاغوتان و دینسازان نابود شده و دولت حقّ روی کار آید مردم به فلاحت و کشت و زراعت بیش از صنعت بپردازند زیرا اهتمام دولت الهی به این امور بیشتر است9.« زراره از امام باقر علیهالسلام روایت میکند که فرمودند: شخصی امیرمؤمنان علیهالسلام را مشاهده کرد که بر روی یک وسق 180] کیلوگرم[ هسته خرما نشسته است.
