بخشی از مقاله
چکیده
تحقیق حاضر به تبیین درسهای اخلاقی و تربیتی و نیز برخی مسائل اعتقادی که از کلمات نورانی پیشوای چهارم حضرت امام زین العابدین علیه السلام در قالب دعا استفاده می شود ، می پردازد . تأمل و تعمق در ادعیه مأثور از آن حضرت ، بیانگر آن است که امام علیه السلام از طریق این ادعیه ، در صدد تربیت نفوس مستعد و ترویج و تعلیم عقاید صحیح دینی و تبیین مفاهیم بلند اخلاقی در جهت ایجاد صفات عالی انسانی در جامعه بوده اند .
برخی از تعالیم اخلاقی و تربیتی و اعتقادی برگرفته از مناجاتها و دعاهای آن امام بزرگوار که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته ، بدین قرار است : تاکید بر مساله ولایت اهل بیت رسول خدا و پیوند ناگسستنی آنان با رسول گرامی اسلام ، تصحیح عقاید و تعلیم صحیح درخواست از خداوند ،کرامت دراخلاق و رفتار ، ایجاد روحیه امید به خدا در سایه توبه ، سپاسگزاری از نعمت های پروردگار ، نیکی به والدین ، توجه به تربیت فرزندان ، توجه به خدا و امید به او در سختی ها و مشکلات ، ترغیب بر تحصیل اخلاقیات نیکو ، پرهیز از رذائل اخلاقی ، تنبه دادن بر مساله توجه اسلام به دنیا و آخرت ، تقویت روحیه شهامت و شهادت طلبی ، غنیمت شمردن ایام خاص و بهره وری از آنها .
مقدمه :
» تربیت « به معنای رشد و افزایش است و مربی فردی است که اسباب رشد و افزایش مورد تربیت را فراهم می سازد و کاری صورت می دهد که پدیده ، کمالات بالقوه خود را به حالت فعلیت درآورد ؛ به تعبیر دیگر : هر کمالی که در پدیده است مربوط به خود اوست نه مربی و اگر به مربی نسبت داده می شود به خاطر این است که او شرایط رشد را فراهم ساخته تا پدیده ، چهره واقعی خود را نشان دهد و ما این حقیقت را با مثالی روشن می سازیم .
باغبان پدیدآورنده کمال در درخت نیست بلکه هموار کننده شرایطی است که خود درخت ، کمالات خود را نشان دهد ؛ زیرا شاخ و برگ و میوه های رنگارنگ در دل نهال ، به صورت بالقوه نهفته است ، اما در هر شرایطی امکان عرضه کمال نیست ، بلکه تا زمین هموار نباشد و ریشه ها فعالیت نکند و درخت از انرژی خورشید بهره نگیرد و آب به ریشه نرسد ، امکان اظهار کمال برای آن نیست .
با این مثال می توان موقعیت پیامبران و مصلحان و مربیان جامعه انسانی را ارزیابی نمود . امیر مومنان علی علیه السلام در یکی از سخنان خود به این واقعیت چنین اشاره می کند : » خدا پیامبران را فرستاد تا میثاقی را که با انسان از طریق فطرت بسته است بازخواهی کنند ، و آنان را به نعمتهای فراموش شده متذکر سازند ، و از طریق تبلیغ ، بر آنان احتجاج کنند ، و اندیشه های نهفته در خلقت را شکوفا سازند . « - سید رضی ، 1378، ص - 6
یکی از مربیان نمونه جامعه بشری ، امام و پیشوای چهارم حضرت سجاد علیه السلام است . دوره ای که ایشان در آن زندگی می کرد ، دورانی بود که همه ارزشهای دینی ، دستخوش تحریف و تغییر امویان قرار گرفته و مردم یکی از مهمترین شهرهای مذهبی - مدینه - ، می بایست به عنوان برده یزید با او بیعت کنند . احکام اسلامی بازیچه دست افرادی چون ابن زیاد ، حجاج و عبد الملک بن مروان بود .
در سایه چنین حکومتی آشکار است که تربیت دینی مردم تا چه اندازه تنزل کرده و ارزشهای جاهلی چگونه احیا شده است . امام سجاد علیه السلام در این شرایط ، انسانی اهل عبادت بود که مهمترین تاثیر اجتماعی ایشان در ایجاد پیوند مردم با خدا ، به وسیله دعا بود . شخصیتی که همه مردم تحت تاثیر روحیات و شیفته مرام و روش او بودند .
سعید بن مسیب ، از محدثین مشهور ، درباره امام سجاد علیه السلام می گفت : » ما رأیت أورع من علی بن الحسین - « اصفهانی ،1387، ص - 141 ابن ابی الحدید درباره اش می گوید : » کان علی بن الحسین غایه فی العباده - « ابن حجر عسقلانی ، بی تا ، ص - 27 از دلایل مهم شهرت امام و محبت او در میان مردم ، انتشار جملات زیبای حضرت در قالب دعا بود که همه را به خود جذب می کرد و حضرت نیز توانستند با استفاده از چنین فضایی ، معارف ناب شیعی و درسهای بلند اخلاقی و تربیتی را برای مردم بیان نمایند و از این طریق ، به تربیت و پرورش نفوس مستعد در جامعه آن روز بپردازند و بار دیگر تحرکی در جامعه برای توجه به معرفت و عبادت و بندگی خداوند ایجاد نمایند .
اکنون پس از گذشت سالیان مدید ، این گنجینه های معارف الهی در مجموعه هایی تدوین شده و بدست ما رسیده است . صحیفه سجادیه که اندکی بیش از پنجاه دعا دارد ، مشهورترین مجموعه ای است که در آن دعاهای امام سجاد علیه السلام گردآوری شده است ، لکن در این مجموعه ، تنها بخشی از دعاهای آن حضرت ، گردآوری شده و مجموعه های دیگری نیز به این امر اختصاص پیدا کرده است که تعداد آنها با صحیفه معروف ، به شش عدد رسیده و برخی از آنها حاوی بیش از صد و هشتاد دعا است . - آقا بزرگ تهرانی ،1403، ص - 18 دعاهای مزبور نه تنها در میان شیعیان ، بلکه در میان اهل سنت نیز وجود داشته است . - ابن ابی الحدید ، 1387،ص - 192 و این حاکی از نفوذ دعاهای آن حضرت ، در جامعه آن روز است .
به هر روی امام سجاد علیه السلام توانستند از دعا برای بیان بخشی از عقاید خود استفاده نمایند و از این طریق ، معارف الهی را در جامعه ترویج نمایند و اکنون بر عهده ماست که در این ادعیه ، توجه و تعمق نموده ، روح و روان خود را با تعالیم اصیل اسلامی و معارف ناب دینی ، پرورش دهیم . هدف این نوشتار تبیین آموزه های اخلاقی و تربیتی است که در قالب ادعیه مأثور از آن حضرت ، در اختیار ما قرار گرفته است . امید اینکه در سایه عمل به این تعالیم حیات بخش ، در زمره دوستداران و شیعیان واقعی آن حضرت قرارگیریم .
تکیه کردن امام بر پیوند پیامبر و اهل بیت ایشان : اولین نکته ای که در ارتباط با دعاهای حضرت ، توجه انسان را به خود جلب می کند ، تأکید حضرت در این ادعیه بر پیوند ناگسستنی نبی مکرم اسلام از اهل بیت ایشان است . در میان دعاها تعبیری وجود دارد که اغلب تکرار شده و کمتر دعایی است که از این تعبیر خالی باشد . این تعبیر ، » صلوات بر محمد و آل محمد « است و اساسا یکی از علائم دعاهای درست ، همین است .
زمانی که حتی قرار دادن نام علی بر فرزندان تقبیح می شد و افراد بدین دلیل مورد تهدید قرار می گرفتند و کار امویان جز با دشنام دادن به علی علیه السلام مستقیم نمی شد ، - ابن ابی الحدید ،1387، ص - 220 به کار گرفتن این تعبیر ، ارزش خود را به خوبی نشان می دهد . تعبیرهایی شبیه » محمد و آله الطیبین الطاهرین الاخیار الانجبین - « صحیفه سجادیه ، دعای 6 ، فقره - 24از نمونه هایی است که چند بار تکرار شده است .
تکیه امام علیه السلام بر پیوند دادن محمد و آل او ، امری است که خداوند آن را ضمن دستور بر صلوات بر رسول آورده و اهمیت زیادی برای بیان عقاید شیعی دارد و در کلام نبی مکرم اسلام نیز به کرات و مرات بیان شده است تا آنجا که حضرت در مواضع مختلف در تبیین این امر ، مردم را از فرستادن صلوات ناقص نهی می فرمودند . این پیوند و همراهی در کلمات و ادعیه جاری بر زبان امام سجاد علیه السلام در واقع بیانگر نقش یکسان رسول خدا صلی ا... علیه و آله و خاندان ایشان در تربیت و هدایت جامعه بشری و رساندن انسانها به کمالات عالی انسانی است .
تأکید بر مسأله ولایت اهل بیت علیهم السلام :
یکی از مضامین مهم که در دعاهای حضرت مورد توجه و تأکید واقع شده ، طرح مسأله امامت است . چراکه مفهوم امامت به عنوان یک مفهوم شیعی ، علاوه بر جنبه داشتن احقیت برای جانشینی پیامبر و رهبری جامعه اسلامی ، جنبه های الهی عصمت و الگو بودن در اخلاقیات و بهره گیری از علوم انبیا و مخصوصا پیامبر اکرم صلی ا... علیه و آله را نیز در حد والا نشان می دهد .
