بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به تغییر نوع زندگی در گذشته و حال، باید به دنبال راهی باشیم که انسانها را دوباره با محیط ها و فضاهای جمعی و نیز روحیه ی شهرنشینی آشتی دهیم. این کار تنها با شناخت کامل ساخت های قدیم ، نحوه ی ارتباط و تعامل و از طرفی نوع فضای فیزیکی شناخته شده در قدیم امکان پذیر می باشد. بافت قدیم شهرها که اغلب در برگیرنده ی آثار و مجموعه های با ارزش تاریخی می باشد و زمانی محل رفت وآمد و بستری برای تعاملات اجتماعی بوده، امروز به ورطه فراموشی سپرده شده است.
این امر سبب شده که اغلب این مکان ها در زمره ی بافت های فرسوده قرار گرفته و در خطر نابودی باشند. اگرچه آثار تاریخی ،خود به تنهایی بهترین نشانه ی هویت و فرهنگ شهری محسوب می شوند، اما همجواری این آثار با فضای شهری نامناسب و بی هویت سبب شده تا این آثار بیش از پیش مورد تهدید قرار گیرند که از جمله می توان نتایج آن به بحران بی هویتی فضاهای معماری و شهری اشاره کرد. مداخلات نامناسب در بافت های تاریخیو متعاقباً تغییر در درک احساسات کاربران از مکان، به حس تعلق و دلبستگی به مکان خدشه وارد کرده است.
ایجاد مکان های عمومی و تقویت حس مکان می تواند تعامل افراد مختلف جامعه با یکدیگر را به همراه داشته باشد و در نتیجه از تضادها و برخوردهای غیر اصولی جلوگیری کند.حس تعلق خاطر مکانی بر مشارکت و سرمایه اجتماعی تأثیر می گذارد و متغیر های کالبدی محیطی و اجتماعی بر این حس تاثیر گذار و به نوعی سازنده ی این حس است.
این مقاله سعی بر آن دارد با بررسی جایگاه فضای عمومی در افزایش هویت مکانی در محله های شهری راهکارهایی ارائه نماید تا با مطلوب شدن فضای محله های شهری و تقویت حس تعلق خاطر شهروندان گامی در جهت توسعه پایدار فضاهای شهری برداشته شود. تأکید این مقاله بر روی مفهوم حس هویت مکان و اهمیت فضاهای عمومی در راستای نیل به این مفهوم در محله است.
.1 مقدمه
هویت مکانی بر مشارکت و سرمایه اجتماعی موثر است و متغیرهای کالبدی محیطی معماری و متغیرهای اجتماعی بر این حس تاثیر گذار و به نوعی سازنده ی این حس است. می توان گفت ، تقویت حس تعلق خاطر مکانی باعث افزایش مشارکت و افزایش سرمایه اجتماعی می گردد.
در ابتدا سعی بر شناسایی متغیرهای کالبدی و متغیرهای اجتماعی تاثیرگذار بر این حس به ویژه در محله ها گردیده، و پس از آن با تحلیل متون و نتایج پژوهش انجام شده به رابطه بین این متغیر ها و افزایش تعلق خاطر شهروندان ، پرداخته و در نهایت با استفاده از شیوه تحلیلی براساس عوامل موثر، راهکاری جهت افزایش این حس در محلات و در نتیجه میان شهروندان پیشنهاد می گردد. طراحی مرکز محله ای مناسب به منظورتقویت حس هویت مکانی و در نتیجه افزایش مشارکت و افزایش سرمایه اجتماعی شهروندان پیشنهاد و می شود.
یکی از دلایلی که باعث انتخاب این موضوع شده، وجود بافت ارزشمند تاریخی در محله کرناسیون است که دستخوش تغییر آنچنانی در طول زمان نشده است . در این بافت ما نقاط قوت متعددی چون اماکن مذهبی - مسجد کرناسیون و حسینیه - و اماکن فرهنگی - حمام کرناسیون که اکنون موزه مردم شناسی شده - را دارا هستیم؛ ولی به علت وجود بناهای فرسوده و خانه های مخروبه و متروکه در بافت و یک سری اراضی بایر نیاز به ساماندهی در بافت احساس می شود. همچنین نیازهای یک محله همچون مکانی برای گردهمایی اهالی محله، وجود کانونی برای پرورش استعدادهای نوجوانان در محله و تشویق آنها برای حضور در فعالیت های هنری و فرهنگی و ورزشی و غیره را باید برطرف نمود.
-2 پیشینه تحقیق
در کشورهای اروپایی در چند دهه ی اخیر پژوهش هایی در این خصوص صورت گرفته که راهکارهای حاصل از این تحقیقات در جهت افزایش حس تعلق در فضاهای شهری به کار برده شده است .
در شهر اسن آلمان زیباترین و البته گران قیمت ترین فضاهای شهری حول محله های قدیم شهر شکل گرفته است. بدلیل هویت تاریخی مناطق فوق شهرداری با بازسازی محلات با تجهیزات مدرن و تکنولوژی روز از صندلی برای نشستن تا آب نماهای الکترونیکی- باعث کشش جمعیت خصوصا جوانان به اینگونه محلات شهری شده است. توجه به عنصر آب در طراوت و شادابی محیط و نیز یادآوری خاطرات تاریخ در هر محله از دیگر عناصر زیبا سازی بوده است. خاطره محله معدن کاران در اسن با نصب مجسمه هایی زنده نگاه داشته شده است.
در شهر میلان در ایتالیا با توجه به نقش مهم مذهب در شکل گیری فضاهای شهری در ایتالیا و حضور فیزیکی ساختمان کلیسا در تمامی مراکز مهم، در بازسازی مدرن مراکز محله کلیسا همچنان نقش محوری خود را حفظ کرده است .
هم اکنون در ایران بدلیل نیاز فوری در کشور، طرحهای ارائه شده تامین مسکن اولویت اصلی را داشته و طبیعی است که بسیاری از فاکتورهای دیگر از جمله ساخت فضاهای خدماتی، تفریحی و... و شاید از همه مهمتر توجه به طراحی و ساخت مرکز محله در اولویت های آتی قرار گیرد. در حالیکه این کشور میراث دار استفاده از مراکز محله به عنوان یکی از مهمترین فاکتورهای تاثیر گذار در شهرها بوده است.
از زمانی که طی 40 - 30سال گذشته، شهرها، شهرک ها و مجتمع های مسکونی به سرعت ساخته شدند، سپس آدم هایی از نقاط مختلف کشور با فرهنگ ها و پیشینه سنتی مختلف به آن تزریق شد، هویت محله ای از بین رفت و معنی همسایه تغییر کرد.
این در حالی است که اگر به شهرهای گذشته ایران نگاه کنیم متوجه ساختار بهسامان آنها میشویم که دارای معنی و محتوا بوده اند. ساختار کوچهها، عرض معابر، شکل میدانها و... همه به گونه ای بوده است که بین مردم یک شهر، ارتباط محله ای و هویت اجتماعی ایجاد میکرده است که همه این عوامل، یک ساختار فیزیکی و کالبدی با عنوان محله به وجود میآورده است. که حس تعلق خاطر شهروندان در آن هارا می توان مشاهده کرد. درگذشته مراکز و پاتوق هایی در شهرها و حتی روستاها داشته ایم که محل تجمع اهالی و بیان مشکلات و ارائه نظرات بوده است، طرح مرکز محله سعی در ارتقای حس تعلق خاطر به محله و شهروندان دارد.
در تحقیقی که در شهر خرم آباد صورت گرفته، نشان داده شده که حس تعلق به مکان در شهر خرم آباد دارای تأثیراتی بر هر محله بوده است، به طوری که در محلاتی که حس مکان درسطح بالاتری بوده، نظافت محله بیشتر رعایت شده، تجهیزات شهری بیشتر محافظت شده وکمتر صدمه دیده اند. در این گونه محلات افراد بیشتری اقدام به پرداخت مالیات نموده اند ومشارکت بیشتری در امور شهری توسط آنها انجام گرفته است. دکتر محمد صادق فلاحت در سال1385 مفهوم حس مکان و عوامل تشکیل دهنده ی آن را مورد بررسی قرار داده است.
فرانسیس تیبالدز در آخرین اثر خود شهرسازی شهروندگرا، سال 1992، عرصه های عمومی را به عنوان مهمترین بخش شهرها ومحیط های شهری دانسته و از نظر او درچنین عرصه هایی بیشترین تماس وارتباط وتعامل بین انسانها رخ می دهد. آلتمن،اروین در سال 2002 محیط و رفتار اجتماعی، خلوت، فضاهای شخصی، قلمرو و ازدحام را مورد بررسی قرار دادند.
-3 فضای شهری
فضای شهری جزیی از ساخت شهر است که محیطی اجتماعی دارد که در پردارنده ی مجموعه ای از روابط میان مردم است که به مبادله ی انرژی ، اطلاعات ، کالا ، مواد ، ضایعات و ... دست می زنند با هم ملاقات می کنند گرد هم می آیند و اشکال مختلف انسجام اجتماعی را در فضا متبلور می سازند : بنابراین فضای شهری عنصر اساسی ساخت شهر است که به قلب و کانون راهبردهای اجتماعی مربوط می شود . [2] فضای شهری در مفهومی عام ، ارتباط متقابل میان روابط و رفتارهاست . یعنی ضمن آنکه محل همجواری هویت های فردی است ، در یک زندگی شهر یخود به مثابه مهمترین عامل احراز هویت بوده و بر رفتارها و روابط انسانی تأثیر می گذارد . [3] بنابراین لایه های موجود در فضاهای شهری را میتوان به دو دسته لایه های کالبدی و لایه های اجتماعی تقسیم کرد:
.لایه های کالبدی : این عنصر از عناصری می باشند که به لحاظ کالبدی و شکلی می توان آنها را در شهر مشاهده و لمس کرد
.لایه های اجتماعی : شامل فعالیت ها به عنوان عناصر متغیر و حیات مدنی به عنوان عناصر پایدار می شود.
-4فضاهای عمومی شهری
فضاهای عمومی شهری از دیرباز تاکنون بستر کالبدی تعاملات اجتماعی مردم بوده است . هرچند ویژگیهای کمی و کیفی فضاهای شهری طی زمان و در اثر عوامل گوناگون چندی تغییر کرده است ، اما همواره شهروندان و سایر استفاده کنندگان از شهر به چنین فضاهایی نیازمند بوده اند . تحقیقات و تجارب جهانی صورت گرفته درباره فضاهای عمومی شهری نظیر [4] و ... بر این نکته اشتراک دارند که فضاهای عمومی شهری می بایست مکانی برای تعاملات اجتماعی و زندگی جمعی باشند . فضاهای عمومی را دارای رسالتی برای افزایش سرمایه اجتماعی در جوامع ، در بستر تعاملات و مراودات اجتماعی می داند که می توانند بستری برای توسعه و شکل گیری هویت فردی و اجتماعی باشند .
-5 توقعات کیفی از فضای عمومی شهری
فضای شهری باید واجد خصوصیاتی نظیر حس تعلق و حس مکان ، زیبایی ، وحدت ، پایداری ، پاسخگویی به حضور گروه های اجتماعی باشد تا بتواند زمینه ای برای هویت بخشی به بافت شهری ایجاد کند.
