بخشی از مقاله
چکیده
هر رویداد اجتماعی، سامان بخش یا ویرانگر، پدیده ای است که از زمینهها بر میآید؛ برآیند عدم درک دیگری و ناآگاهی از نیازها، خواستها و هراسهای موجود در یک رابطهی دوسویه، دوری، تقابل و سرانجام دشمنی و خشونت اس. جنگ در هیأت رویدادی تلخ، زمینه ساز روابطی خشن و غیر انسانی است. باور به نگرشی انسانی و پایبندی به روشی مشفقانه و اخلاقی در فضای خشم و خشونت، برخوردار از ارزشی والا و نشان گر جایگاه برجستهی ظرفیتهای وجودی آدمی اس. در تبیین و بازنمایی این نگرش و روش مشفقانه انسانی، خاطره نویسیهای جنگ، مشروط به پایبندی نویسنده به اخلاق انسانی، میتواند جایگاهی برجسته به دست آورد.
.1 مقدمه
پدیدههای گوناگون اجتماعی، در نگرشی ژرف شناسانه و علی- معلولی، برآیند زمینههای گوناگون و متفاوت اند؛ در فضای مناسبات غیر انسانی، روابطی ناروا، غیر منطقی و ناعادلانه شکل خواهد گرفت و از زمینهی روابط و مناسبات انسانی، رفتارها و مناسباتی انسانی روی خواهد نمود. جنگ به عنوان مقوله ای سرنوشت ساز و موثر در چگونگی احوال و مناسبات یک ملت، از قاعده فوق برکنار نیست. در فضای جنگ، مناسبات انسانی، سمت و سوی خاص مییابند و از سویهی مثبت مناسبات طبیعی و تعاملی، به سوی تقابل، درگیری، خشونت، که فراتر از این نیز پیش میروند. در چنین فضای خشونت باری، نگرش و کنش انسانی- اخلاقی برخوردار از جایگاهی ویژه و برجسته است.
تأمل در این کنش-واکنشهای ویژه و انسانی در هر برهه تاریخی، در جایگاه امری بشری، فراتر از مرزها و ملتها، بی گمان تأملی ارزشمند و دوران ساز به شمار خواهد آمد. رمان من زنده ام- به دور از هر موضع گیری سیاسی و بزرگداشت یا فروداشت این و آن- به ویژه با توجه به شخصیت اصلی آن که دختری است سرزنده، پرتلاش وانسان دوست از منظر مورد اشاره، رمانی برجسته و قابل بررسی است. او که زادهی جنوب است، ناخواسته در فضای جنگ و درگیری قرار میگیرد. سیل ماجراها و وجدان بیدار، وی را نه تنها به سرپرستی کودکان یتیم و یا مداوای زخمی شدگان کشورش، که فراتر از این، باور به مداوای سربازان مجروح عراقی در عین اسارت میکشاند.
تأمل در رویدادهای رمان و قرار گرفتن در فضای جنگ و خشونت، همراه با باز نمایی پیامدهای جنگ، خواننده را با نگرشی انسانی، دیگرخواه و ضد خشونت آشنا نموده، زمینه ای مناسب را برای فراگیری درسهای تاریخی از مناسبات بین ملتها فراهم خواهد کرد. رویکرد این جستار، مبتنی بر ماهیت ادبی این اثر، نمیتواند رویکردی صرفا مفهومی باشد، بلکه ناگزیر رویکردی صورت گرا-مفهومی خواهد بود.
.1-1 تعریف مسأله
جهان معاصر با ویژگیهای خاص و دگرگون ساز خویش، نشانه شاخصههای وجودی خود را نه تنها بر طبیعت مادی، که بر تمامی پدیدههای اجتماعی- انسانی آشکار ساخته است. رویکرد جامعه شناختی به متون ادبی از جمله نمودهای چنین نگرشی به جهان است؛ رویکردی که میخواهد متون را از منظر پیوند با فرامتن اجتماعی، اقتصادی و ایدئولوژیک مورد بررسی و چند و چون قرار داده، از خلال متن، به کم و کیف مناسبات انسانی راه برد و چگونگی آن ربازتاب دهد.
جنگ به عنوان عاملی عمیقاً تأثیرگذار در سرنوشت ملتها، به واسطهی اهمیت بنیادین و تأثیرات دیرپای خود، احساس، اندیشه و رفتار ملتها، از جمله نویسندگان یک ملت را تحت تأثیر قرار داده، در ادبیات یک ملت نمودار میگردد. بررسی متون مربوط به جنگ، با چنین رویکردی نه تنها مناسبات آشکار اجتماعی زمان جنگ، که لایههای پنهان روابط غیر انسانی شده را در مقطع یاد شده آشکار خواهد نمود.
جستار پیش رو بر آن است تا با مبنا قرار دادن مقولهی نگرش و رفتار انسانی در فضای خشونت و جنگ، به بازشناخت نگرشها و کنش-واکنشهای اخلاقی- انسانی در رمان من زندهام بپردازد و با بازجست مقولات انسانی در این رمان، نشان دهد که چگونه فرد انسانی در فضای خشونت و جنگ، استحاله شده عملا به جانوری سبُع-درنده بدل میگردد.
ماهیت ادبی متن مورد بررسی، جستار حاضر را ناگزیر به سوی بررسیهای فرم شناسانه ادبی نیز خواهد کشاند؛ بر این مبنا نگارندگان نه تنها از منظر مفهومی، که از منظر پیوند فرم و مفهوم نیز به این رمان خواهند پرداخت و این، به معنای کاربست "فرمالیسم" در معنای راستین خویش است. از آن رو که برخلاف تصور رایج و گمانبَریهای معمول که فرمالیسم را تنها از منظر ارج نهادن به ادبیت متن مورد توجه قرار میدهند و هیچ اشاره ای به اهمیت مقولهی »پیوند فرم و معنا« نمینمایند .
فرمالیسم رویکردی است که همزمان با اهمیت بخشیدن به ادبیت متن، هیچ گاه نخواسته است هدفهای اخلاقی یا اجتماعی را از نظر دور بدارد؛ به بیان روشنتر »تمرکز بر جنبههای فرمی، به این معنا نیست که ]فرمالیست ها[ هدفهای اخلاقی یا اجتماعی را برای ادبیات در نظر نمیگرفتند« - برتنس، . - 44 :1391 در پژوهش پیش رو، با توجه به نقش سرنوشت ساز نگرش انسانی-مشفقانه، در فضای خشونت و جنگ، پرداختن به مقوله فرمی صرفا در راستای تبیین مسائل مفهومی است.
.2-1 پیشینه پژوهش
نگاهی هر چند گذرا به سیر تاریخ و رویدادهای گوناگونی که نوع بشر از ابتدا تا حال با آن مواجه بوده است، به زبانی هر چه آشکار، از دیرینگی و دردناکی روابط مبتنی بر خشونتِ بشر حکایت دارد. آثاری همچون؛ فجایع تاریخی اثر فرحناز ابونیا عمران - 1391 - و یا تاریخ شکنجه از مهیار خلیلی - 1381 - و یا بخش هایی از مطالب مقدمه ای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی - 1388 - ، گویای این واقعیت تلخ است که روابط و مناسبات غیر انسانی در فرهنگ ما نیز وجود داشته است؛ بازجست ریشههای انسانیت و اخلاق در گرو درک زمینههای خشونت است. رمان من زندهام اگرچه رمانی تأثیرگذار و پر فروش بوده است، لیکن کار چندانی بر روی آن صورت نپذیرفته است.
