بخشی از مقاله
مقدمه
عقل و خرد، فرمانده حیات روانشناختی انسانند. اصول و راهبردهاي تربیت باید از سه سرچشمه حکمت، خرد و دانش گرفته شود و متناسب با واقعیت هاي زندگی در درون فلسفه تربیت قرار گیرد. فلسفه، روش درست اندیشیدن، راه خردمندانه زیستن و کوشش براي شناختن هستی است.
تعلیم و تربیت هم، نیازمندتفکّر روشمند فلسفی است که بتواند نقش مؤثر خود را در آموزش اندیشه درست وتفکّر و توانایی ارزیابی امور ایفا کند. تعلیم و تربیت اگر بر فلسفه اي روشن متکی باشد، می تواند به فراگیران کمک کند تا در مورد دیدگاه هاي متفاوت و حتی در مورد معناي زندگی خودشان به درستی بیندیشند و مهارت هاي خود را براي زندگی انسانی گسترش دهند.
بیان مسئله:
از نظر اکثر فلاسفه اسلامی هدف از خلقت انسان تربیت و شکوفایی عقلی اوست. به عقیده افلاطون تربیت عقلی عبارتست از پرورش و بالفعل نمودن قواي عقل. به نظر ابنسینا »مهم ترین نوع آموزش و پرورش، آموزش عقلی است که عبارتست از شکوفایی ذهن«
به اعتقاد پیاژه تفکّ»ر آدمی از دوره دبستانی میدان دار رفتار میشود و از همین دوره است که آموزش اندیشه درست را باید به دانشآموزان آموخت تا ساختار روانی شناختی و رفتاري آنان رشد مطلوب خود را پیدا کند.« اما محققان - استینگتون3، - 1993دریافته اند که توانایی فکري کودکان بیشتر ازتفکّر عملیات عینی4 مورد نظر پیاژه است
بررسی اندیشههاي فیلسوفان پس از قرنها فاصله نشان داده که آنان همواره به دنبال تحول عمیق درونی در انسان و در پی تجلی امري فراسوي انبوه محفوظات بوده اند
به عقیده بارو: »انسان با پرداختن به مسایلی فراتر از صرف انباشتن دانش زندگی میکند - و آن چیزي نیست جز روش درست اندیشیدن، راه خردمندانه زیستن و کوشش براي شناخت هستی؛ بنابراین پژوهش حاضر درصدد آن است که بتواند زمینه بهتري براي پاسخگویی به اساسی ترین ضرورت هاي زندگی مخاطبان تعلیم و تربیت، یعنی آموزش درست اندیشیدن فراهم آورد؛ بنابراین، به بررسی سؤالات زیر پرداخته است:
-1 مفهوم خردورزي چیست و اصول ناظر بر آن چه هستند ؟
-2 فلسفه خردورزي در دیدگاه هاي تربیتی برنامه هاي درسی چگونه است؟
-3 فلسفه خردورزي در تعلیم و تربیت اسلامی چگونه است؟
-4 تعلیم و تربیت در تقویت خردورزي چه نقشی دارد؟
روش:
ابزار جمع آوريدادهها، بر اساس تحلیل اسناد از طریق متون کاوي در کتاب هاي مذهبی، تربیتی و سایر کتاب ها، مقاله ها و گزارش ها صورت گرفته و روش استفاده شده از نوع تحلیلی- توصیفی میباشد.
نتایج:
-1 مفهوم خرد ورزي و اصول ناظر بر آن:
وبستر - 1999 - 5، خرد و خردمندي را به معناي دانش تعمقی و کیفیت استفاده از تجربه، احساس، دانش و اندیشه، براي قضاوت درباره درست و نادرست و تشخیص شایسته از ناشایست و حقیقت از ناحق در نظر میگیرد. »آیات و روایات متعددي که به تبیین جایگاه خردورزي پرداخته، بیانگر تأکید اسلام بر خرد و اندیشه در حوزه نظري است. عملکرد معصومین در زمان خود و انتخاب رویکردهاي تربیتی متناسب با اوضاع اجتماعی و شرایط سیاسی، برجستهترین نمود تجلی اندیشههاي خرد محور آنها است -
خرد در عرفان و ادب ایرانی نیز به زبان هنري بیان شده است - کورین،1361؛ صفا، 1363؛ شفیعی کدکنی،. - 1383 آمار تعداد مفاهیم خرد و مشتقات آن در2/5درصد از49594 بیت شاهنامه فردوسی، چنین است:
اصول ناظر به خردورزي عبارتند از :
الف– اصل تعقل: ناظر به ویژگی اندیشهورزي در انسان، و یکی از ویژگیهاي عمومی آنهاست؛ چراکه فکر، تلاشی است که به هنگام مواجهه با معماها جریان مییابد
در تربیت عقلانی باید انسان اهل تعقل بار آید و در رویارویی با همه امور عقلانی رفتار نماید و خوب و بد امور را تشخیص دهد و بهترین را پیروي کند
ب- اصلتفکّر: خداوند در قرآن بهکرّات انسان را بهتفکّر و اندیشه در خلقت و عظمت آسمانها و زمین و موجودات آن و رازهاي هستی توصیه مینماید و بیش از صد مورد، بشر را به فکر کردن، سنجیدن، پندگرفتن، توجهیافتن و تأمل کردن فراخوانده است، مانند: »فلایتفکّرون،أ أفلا یتدبرون و أفلایعقلون و علوه.« امام علی - ع - فرموده اند:»ثمره الفکر السلامه.« میوة اندیشیدن سلامتی است - شرح غررالحکم، ص. - 323 پس لازم است اندیشیدن و تربیت یافتن به سوي تفکّر حقیقی اساس نظام تربیتی قرار گیرد.
-2 فلسفه خردورزي در دیدگاه هاي تربیتی برنامه درسی:
تعلیم و تربیت ایجاد ویژگی هایی است که در متربی به عنوان یک انسان صورت میگیرد، بنابراین موضوع تعلیم و تربیت همان انسان است. با توجه به میلر - - 1943 هر یک از هفت دیدگاه تربیتی برنامهدرسی؛ رفتاري6،موضوعی دیسپلینی7، اجتماعی8، رشدگرا9، فرایند شناختی10، انسانگرایانه11، و ماوراي فردي12یا کل گرا، تلقی خاص خودشان را نسبت به آرمان هاي تربیتی، یادگیرنده، فرآیند یادگیري، فرآیند آموزشی، محیط یادگیري، نقش معلم و شیوههاي ارزشیابی از آموختهها، دارند
دیدگاههاي رفتاري و دیسیپلینی به یادگیرنده به صورت فردي غیرفعال نگریستهاند که صرفاً پاسخگوي محیط یادگیري و یا موضوعات درسی است که به او ارائه می شود. در سایر دیدگاه ها نقش انفعالی فراگیر تعدیل گردیده و به سوي نقش فعال سوق داده شده تا جایی که در دیدگاه هاي رشدگرا، شناختی، انسانگرایانه و ماوراي فردي روند رو به افزایش نگرش فراهمسازي خردورزي در برنامه تربیتی به خوبی مشهود میباشد. در همه این دیدگاه ها فرد یادگیرنده کانون توجه واقع شده؛ با این تفاوت که نگرش دیدگاه هاي تربیتی به او، نقش و سهمش در جریان تعلیم و تربیت و نقش دو عنصر تعقل وتفکّر در پرداختن به خردورزي متفاوت میگردد.
-3 فلسفه خردورزي در تعلیم و تربیت اسلامی
نظام تربیتی اسلام تمام جنبههاي حیات انسانی- عقلانی، جسمانی و زندگی اجتماعی- او را در بر میگیرد. اسلام علم و حکمت را مهم تلقی میکند و رسالت پیامبران را تعلیم حکمت و وظیفه افراد را کسب علم و دانش میدان
در متون اسلامی، تربیت فطري، تربیتی است که با بکارگرفتن عقل و شکوفا نمودن تعقل سامان مییابد و همه برنامهها و اقدامات تربیتی بر این است که انسان، عقلانی شود و به مرتبه کمال عقلی دست یابد، زیرا »عقل موهبتی است الهی و نوري رحمانی که پیامبر درونی انسان شمرده می-شود - ، چنانکه امیر مؤمنان علی - ع - فرموده: »العقل رسول الحق«عقل سفیر حق است
راه تربیت آدمی، راهی است که از فکر میگذرد، زیرا انسان موجودي استمتفکّر، یعنی با اندیشه زندگی میکند و با بکار گرفتن فکر سیر مینماید و هر سود و زیانی که میبیند از راه افکار و اندیشههایش است. بنابراین توجه بهتفکّر صحیح و تربیت فکري اساس سلوك به سوي کمال مطلق است
پرورش نیرويتفکّر و قدرت عقلانی از جمله هدف هاي اساسی نظام تربیتی اسلام است. هرگونه تحول و پیشرفت ناشی از نوآوريها، ابداعات و اختراعات زائیده فکر و اندیشه بشر است، بنابراین جوهرة تکامل، فکر و اندیشه است. به همین دلیل، تشویق به خردورزي وتفکّر در نظام تربیتی اسلامی از آغاز با ضرورت تحقیق در اصول دین آغاز میشود و با طرح این موضوع که اگرتفکّر و کوشش در درك و پذیرش آنها صورت نگیرد، آن عقیده و ایمان مورد قبول نیست، به اوج خود میرسد.
-4 نقش تعلیم و تربیت در زمینه پرورش خردورزي
پژوهش ها نشان دادهاند که روش درست اندیشیدن را به همه و حتی به کودکان هم میتوان آموخت. البته آموزش اندیشیدن به کودکان و نوجوانان بر رابطه نزدیک فکري معلم و دانشآموز و ایجاد انگیزه براي آغاز بحث وگفت وگوهایی که زمینه مهارت هاي فکري را فراهم می-آورد، تأکید دارد.
کار معلم این است که انگیزه اولیه را ایجاد کند، واسطه طرح سؤال باشد و راهبردهاي مناسب براي بحث وگفت وگوهاي ثمربخش را ارائه دهد
هدف درست اندیشیدن آن است که با ایجاد شرایطی، دانشآموزان بتوانند آنچه را نمیدانند و ندارند، روي چیزهایی که میدانند و دارند، بنا کنند. با این روش هاست که معلم میفهمد که دانشآموزان چه چیزهایی را میدانند و آموزش را از چه نقطهاي باید شروع کرد تا پیشرفتشان میسر شود و فهمشان از مسائل بالا برود. این روش هایی که بر فهمیدن متمرکز است ماهیتاً متفاوت از روش افزایش معلومات دانشآموزان است
