بخشی از مقاله
چکیده
پیچیدگی تحولات و متغیرهای انسانی و غیرمنتظره بودن عوامل محیطی و اقتصاد جهانی تاثیرگذار بر فعالیتهای کشاورزی از یک سو و اهمیت راهبردی امنیت غذایی و مقابله با فقر از سوی دیگر، توسعه کشاورزی را با چالش های عمیق و گستردهای روبرو کرده است. روند فزاینده جهانی شدن تجارت محصولات کشاورزی و رقابت گسترده در این زمینه که چارچوب معادلات بازار را دگرگون ساخته است، تمامی اجزای صنعت کشاورزی را دستخوش تحولات اساسی و ساختاری خواهد کرد.
تاثیر عوامل زیست محیطی و تغییرات آب و هوایی نیز که تحولات اساسی را در کشاورزی ایجاد کرده اند، در آینده نزدیک بیتردید بیشترین تأثیر مخرب خود را بر فعالیتهای کشاورزی خواهد گذاشت. با عنایت به این دو مولفه در دهههای آینده سیاستگذاران و پژوهشگران عرصه کشاورزی، به رغم عدم آمادگی، با چالشهای فزاینده و غیرقابل پیش بینی روبرو خواهند بود.
همچنان که سرعت چشمگیر روند جهانی شدن، در عرصه بازار یک چالش جدی برای بهرهبرداران بخش کشاورزی است جهانی شدن در عرصه اطلاعات و اطلاع رسانی نیز یک فرصت طلایی برای پژوهشگران و سیاست گذاران به منظور کسب آمادگی و پاسخگویی به چالشهای فوقالذکر فراهم نموده است. هدف اصلی از این مقاله بررسی و ارزیابی توانایی ها و آمادگیهای ایران در حرکت به سوی جامعه اطلاعاتی در بخش کشاورزی و توسعه روستایی با روش تحلیلی، مروری، پژوهشی و مطالعه کتابخانهای است. این مقاله طرح استقرار شبکه نظام دانش و اطلاعات کشاورزی را تشریح میکند که به منظور بهرهگیری از فناوری اطلاعات سخت افزاری و نرم افزاری در فرآیند توسعه کشاورزی و روستایی است.
-1 مقدمه
اطلاعات در عرصه کشاورزی و توسعه روستایی نه تنها به عنوان یکی از اصلی ترین نهاده ها و سرمایه ها تلقی میگردد، بلکه کاراترین عامل ارتقای بازده و اثربخشی دیگر منابع تولید و توسعه به شمار میآید. فناوری اطلاعات به عنوان بسترساز اطلاع رسانی بزرگترین فرصت برای پژوهشگران و سیاست گذاران بخش کشاورزی محسوب می شود. بهره برداری از این فرصت که نیازمند ابزار، دانش و مهارت است، در شرایط کنونی کشور ما یکی از اساسی ترین ضرورتهاست چرا که در آستانه هزاره سوم، هنوز توسعه پایدار، امنیت غذایی و مسائل وابسته به آن مهمترین چالشهای جهانی محسوب می شود.
در این مقاله ضمن بررسی مهمترین چالشها و مسائل جهانی و ملی توسعه کشاورزی و روستایی، سعی شده است تا جایگاه مدیریت دانش و اطلاعات به عنوان یک فرصت در مواجهه با این مسائل تبیین شود. همچنین قابلیتهایی که فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی می توانند به برنامه های توسعه کشاورزی و روستایی ببخشند و راهحل های موجود برای افزایش کارایی بخش کشاورزی و نحوه کاربرد این فناوریها نیز مورد بحث قرارگرفتهاند چرا که توسعه کشاورزی از مهمترین اولویتها در برنامههای توسعه ملی کشورهای در حال توسعه محسوب می شود و علی رغم چندین دهه فعالیتهای گوناگون در این زمینه، اختلاف بین کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته به جز موارد معدود، بیشتر شده است و از سوی دیگر حتی در درون کشورهای توسعه یافته نیز ناهمگنی در زمینه رفاه و درآمد و ابعاد گوناگون پیشرفت وجود دارد و حاشیهنشینی یک معضل اساسی محسوب می شود.
اعمال سیاست های مبتنی بر رشد اقتصادی، نوسازی صنعتی، انتقال فناوری، تاکید بر افزایش تولید و صادرات منجر به پیامدهای منفی اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی و بطورکلی ناپایداری بخش کشاورزی در بسیاری از کشورها گردیده است. رشد فزاینده واردات مواد غذایی در اغلب کشورهای جهان سوم ابعادی نگران کننده پیدا کرده است، لذا با مطالعه این شرایط عمده چالش هایی مطرح می شود که بخش کشاورزی را در حال حاضر و در آینده تحت تاثیر قرار می دهند.
بسیاری از متخصصین و صاحبنظران در مسائل توسعه کشورهای جهان سوم و مناطق روستایی معتقدند که با استفاده صحیح از فناوری اطلاعات و ارتباطات و آموزش فنون و روشهای نوین میتوان بر بهبود کیفیت زندگی و میزان تولیدات گوناگون در روستاها افزود - بهرامیان، . - 37 :1388 رائو نشان میدهد، بهبود کیفیت زندگی روستاییان زمانی در هند تسریع شد که افراد، دسترسی کافی به اطلاعات داشتند
در همین زمینه برخی صاحبنظران، کیفیت زندگی را قابلیت زیستپذیری یک ناحیه و برخی به عنوان سنجهای برای میزان جذابیت و برخی به عنوان رفاه عمومی، بهزیستی اجتماعی، شادکامی و رضایتمندی تفسیر کردهاند. بنابراین میتوان اذعان نمود که در سالهای اخیر، گسترش وسایل ارتباطی و سهولت دریافت پیام از این رسانهها در تمامی مناطق روستایی، اثرات زیادی بر کیفیت زندگی روستاییان داشته است. لذا هدف اصلی از انجام این پژوهش، تحلیل نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در بهبود و ارتقای کیفیت زندگی روستاییان و شناسایی قابلیتهای مؤثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر بهبود کیفیت زندگی در جوامع روستایی، با مطالعه تطبیقی روستای دارای مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات و روستای فاقد این مرکز است.
-2 پیشینه تحقیق و ادبیات موضوع
موضوع ایجاد مراکز فناوری اطلاعات و ارتباطات سابقه مطالعاتی چندانی در مناطق روستایی ایران ندارد. مطالعات در این زمینه، به چند سال اخیر یعنی پس از ایجاد اولین روستای اینترنتی در ایران - روستای شاهکوه در استان گلستان - برمیگردد.
در این مدت هرچند کوتاه، مطالعاتی در این زمینه انجام گرفته است که در اینجا به برخی از مهمترین نتایج تحقیقات که در راستای هدف تحقیق حاضر میباشند، اشاره میشود: درانگ و همکاران - 2003 - در نتایج پژوهش خود با عنوان »فناوری اطلاعات برای برنامه توسعه روستایی در تایلند« نشان دادهاند که نبود تجربیات تکنیکی برای انتقال علوم و فقدان دانش و تخصص برای استفاده از برنامههای محلی، از مهمترین موانع توسعه فناوریهای اطلاعاتی است.
تحقیق لشگرآرا و برزویی - 1388 - با عنوان »نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در بهبود کیفیت زندگی در مناطق روستایی« نشان داد که توجه به فناوری اطلاعات و ارتباطات، در بهبود کیفیت زندگی بسیار مهم است و این فناوری نقش مهمی را ایفا میکند؛ به گونهای که متغیرهای اطلاعرسانی در باب کمک به بازاریابی محصولات کشاورزی، گسترش 106 مجله آمایش جغرافیایی فضا/ سال سوم/ شماره مسلسل هفتم/ بهار 92 صنعت گردشگری، حذف واسطهها، ایجاد فرصتهای اقتصادی، تولید درآمد روستاییان، افزایش بهرهوری تولید، آموزش مورد نیاز و کاربری کشاورزی و آموزش بهداشتی روستاییان، بر بهبود کیفیت زندگی مؤثر است.
ملک سعیدی و حسین محمدی - 1387 - نیز در مقالهای با عنوان »واکاوی نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی و روستایی« به این نتیجه دست یافتهاند که بهکارگیری صحیح فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی، موجب استفاده بهینه کشاورزان از فناوری های نوین کشاورزی، دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی و ارتقای استانداردهای زندگی مردم روستایی خواهد شد.
برقندان و همکاران - - 1389 به بررسی نقش زیرساختهای اطلاعاتی و ارتباطی در توسعه روستایی پرداختهاند. نتایج این مطالعه نشان میدهد که فناوری اطلاعات و ارتباطات، نقش بسیار مهمی در شکوفایی و ارتقای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی روستاییان دارد. نبود بسترهای مخابراتی مناسب در روستاها، توسعه ICT را در این مناطق با مشکلات جدی مواجه ساخته است.
نتایج تحقیق نشان میدهد که برای دستیابی به فناوریهای ارزان قیمت اطلاعاتی و ارتباطی در مناطق روستایی، باید با توجه به شرایط جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی روستاها، از فناوری هایی استفاده شود که ضمن حداقل کردن هزینهها، شرایط لازم برای انتقال بهینه اطلاعات را نیز فراهم آورد.
ملکی - 1390 - در مقالهای با عنوان »بررسی وضعیت و مطالعه تطبیقی ICT روستایی در ایران - نمونه موردی روستاهای استان خوزستان - « به این نتیجه دست یافته است که با ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات به مناطق روستایی، روشهای سنتی، کاربر و ناکارآمد کشاورزی و دامپروری، جای خود را به شیوههای مؤثر و مدرن داده اند. همچنین نتایج تحقیق عنابستانی و وزیری - 1390 - درتحلیل آثار اجتماعی - اقتصادی و کالبدی ICT در توسعه نواحی روستایی، بیانگر آن است که گسترش ICT آثار مثبتی را در ابعاد گوناگون اجتماعی اقتصادی و کالبدی در روستاهای مورد مطالعه به همراه داشته است
مبانی نظری تحقیق تقریباً یکی از ویژگیهای بارز الگوهای توسعهای که در عمل در اکثر کشورهای درحال توسعه صورت پذیرفته است، سرعت فاحش توسعه مناطق شهری نسبت به مناطق روستایی است؛ بهگونهای که نه تنها در زمینه سرمایهگذاری، بلکه از نظر مسائل اجتماعی فرهنگی و بطور کلی کیفیت زندگی نیز فاصله چشمگیری ایجاد شده است
شاید این امر تا حدودی به دلیل وجود زیرساختهای ارتباطی و اطلاعاتی در جوامع شهری و فقدان آن در روستاها باشد . امروزه نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشاورزی نسبت به گذشته پررنگ شده و به صورت چهارمین عامل تولید - زمین، نیروی کار، سرمایه و فناوری - در کشاورزی جوامع روستایی کشورهای توسعه یافته درآمده است - رائو، . - 74 :2007 منافع حاصل از انقلاب اطلاعاتی و ارتباطاتی، تنها به شهروندان و اشخاص خاص محدود نمیشود بلکه میتواند تأثیرات وسیعی بر اقتصاد ملی و جهانی در مفهوم کلان آن داشته باشد.
-3 ضرورت انجام تحقیق
میتوان اذعان داشت که توسعه دیجیتالی نواحی روستایی، درهای جدیدی برای استفاده روستاها از امکانات نامحدود باز میکند و ارتباطات روستایی را بهگونهای که تاکنون تصور نشده است، تغییر میدهد بنابراین کلید اصلی کاهش فقر و توسعه روستایی، به کارگیری اطلاعات مقتضی است. جامعه روستایی به اطلاعاتی درباره عرضه نهادههای کشاورزی، سیستمهای هشداردهنده آفات و بیماریها، اعتبارات، قیمتهای بازار و سایر موارد نیاز دارد. بر این اساس در جوامع روستایی، دسترسی به تکنولوژی اطلاعات برای جذب و نگهداشت مشاغل خود و زنده ماندن از نظر اقتصادی، در حال تبدیل شدن به یک ضرورت است
همچنین استفاده از ICT میتواند چشماندازهای مثبتی را برای مناطق روستایی در پی داشته باشد. در سالهای اخیر درخواست بهرهگیری از راهکارهای مرتبط با ICT برای ارتقای کیفیت زندگی در کشورهای در حال توسعه، قابلیتها و امکانات زیادی را برای ایجاد یک تحول به وجود آورده و ویژگی های کلی اجتماعی اقتصادی محیط در یک ناحیه را نشان میدهد که می تواند بهعنوان ابزار قدرتمندی برای نظارت بر برنامهریزی توسعه اجتماع به کار رود.
