بخشی از مقاله
چکیده
استفاده از سنگ فیروزه در ایران قدمتی دیرینه دارد. شواهد باستانشناسی نشاندهندهی استفاده از سنگ فیروزه و بهکارگیری آن به صور گوناگون می باشند. نمونههایی که در کاوشهای باستانشناسی بدست آمده است، نشان دهندهی استفاده از فیروزه در ایران از دوره نوسنگی، حدود شش هزار سال پیش از میلاد میباشد. تداوم در استفاده از فیروزه در تاریخ ایران نه تنها با شواهد باستانشناسی، بلکه با متون ادبی و تاریخی نیز تایید میگردد.
از یک سو، زیورآلات و ظروف مرصع با فیروزه، مهرهها و مهرها، زینتبخش مجموعههای خصوصی و موزههای ایران و سایر نقاط جهان است و از سوی دیگر، ردپای بسیاری از لوازم ساخته شده از فیروزه مانند تاج و تختهای شاهی در میان متون ادبی و تاریخی به چشم میخورداین. سنگ عمدتاً به دلیل زیبایی، شکوه و گاه باورهای خاص استفاده میگردیده است. اما در استفاده از آن، علاوه بر ویژگی های رنگی منحصر به فرد،آنچه دخالت داشته، امکان دسترسی و میزان سختی و استحکام در استفاده بوده است.
فیروزههای یافته شده از محوطههای باستانی گاه حاصل فرآورده-های منطقهای بوده و گاه از معادن مناطقدیگراستخراج شده است که عموماً دستیابی به چنین اطلاعاتی از طریق آزمایش و تحلیل علمی امکانپذیر است. از ابتدای قرن ششم قبل از میلاد در ایران، شاهد آغاز تحولات متعددی در زمینههای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و هنری میباشیم؛ تحولاتی که هم در نگرش و شیوهی زندگی و روابط متقابل اثرگذار بوده و هم باعث بوجود آمدن سبکهای هنری خاص شده است. بهمنظور اجرای سبکهای متفاوت، جنس مواد به کارگرفته شده از اهمیت ویژهای برخوردار است.
گاه حتی صرف حضور این مواد و اجناس، نقش بسیار مهمی در شناخت یک دورهی فرهنگی داشته و جنبههای مختلف هنری،آیینی، فرهنگی و حتی ارتباطی را نشان میدهد. تداوم در بکارگیری فیروزه به عنوان سنگ با ارزش، درچنین دوران پر فراز و نشیبی در ایران، از مسائلی است که میتواند به روند بهرهبرداری، اشتغالزایی و تجارت آن کمک نماید. براین اساس، با بررسی تداوم استفاده از سنگ فیروزه و با هدف شناسایی کاربرد آن از زمان هخامنشیان تا پایان دوره ساسانی، به شناسایی مصنوعاتی پرداختهایم که در ساخت آنها از فیروزه استفاده شده است.
بعلاوه، دلایل انتخاب یا عدم انتخاب آن در هر دوره مورد مطالعه قرار گرفته و در ارتباط با شیوههای احتمالی تامین آن صحبت میشود. بدین منظور در این بررسی، از دادههای باستانشناسی مبتنی بر گزارشهای باستانشناسی و آثار موجود درموزههای مهم و مجموعههای خصوصی که عمدتاً شامل زیورآلات، مهرها، مهرهها و ظروف هستند، همچنین اطلاعات موجود در متون کهن استفاده نمودهایم. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، کتابخانهای و روش تحقیق تاریخی- توصیفی است.
-2آشنایی با سنگ فیروزه
فیروزه، یک فسفات آلومینیوم با سختی حدود 6-5 درجه است که بهطور طبیعی در طیف وسیعی از رنگها از آبی آسمانی روشن تا سبز خاکستری یافت میشود. سنگ فیروزه مات است ولی به علت جلاپذیری و رنگ جالب، مورد توجه است. رنگ آبی آن به دلیل وجود مس است و در صورتی که دارای آهن باشد، رنگ آن سبز میشود. رنگ سفید فیروزه به خاطر اکسید آلومینیوم بوده و بهترین رنگ آن، آبی روشن آسمانی است - معزز لسکو . - 106 :1380
یکی از ویژگیهای آن این است که بر اساس میزان خلوص و یا رطوبت هوا رنگش تغییر مییابد و هر چه هوا پاکیزهتر و صافتر باشد، رنگ آن واضحتر و آبیتر و هر چه هوا ابری و غبارآلود باشد رنگ آن تیرهتر به نظر میرسد - زاوش . - 196 :1348 مهمترین خطری که فیروزه را تهدید میکند، ایجاد خراش روی آن است، همچنین فیروزه، با جذب چربی نیز تغییر رنگ داده و کمرنگ میشود و در اثر نفوذ مداوم و عمیق چربی، خاصیت جلاپذیری و صیقل مجدد را از دست خواهد داد.
- هالی . - 164 :1392 باید به هنگام تراش دادن آن احتیاط لازم را به عمل آورد زیرا سنگی شکننده است - معزز لسکو . - 106 :1380 قدیمیترین معادن فیروزه در ایران و مصر وجود داشته و بعدها سنگ فیروزه در آمریکا، روسیه و مکزیک یافت شده است. این سنگ، چون از نظر تجاری از ایران و از طریق ترکیه به کشورهای اروپایی و دیگر صادر میشده استف نام تورکواز - - Turkus و به فرانسوی - - Turquoise به خود گرفته است - زاوش . - 196 :1348
-3تاریخچهی استفاده از سنگ فیروزه در ایران
در برخی از کتب، کشف سنگ فیروزه را به حضرت اسحق نسبت دادهاند - زاوش . - 192 :1348 ولی براساس یافتههای باستان-شناسی، استفاده از سنگ فیروزه در ایران قدمتی چند هزارساله دارد. اولین نمونههای یافته شده در کاوشهای باستانشناسی متعلق به دورهی نوسنگی یعنی آغاز فرهنگ روستانشینی است. سنگ فیروزه،غالباً به شکل مهره در شمالشرق، جنوبشرق، فلات-مرکزی و جنوبغرب فلات ایران از هزارهی ششم تا پنجم قبل از میلاد یافت شده است. رنگ جذاب کانی فیروزه، اولین چیزی است که در کاوشهای باستانشناسانه در میان دیگر یافتهها به چشم میخورد.
