بخشی از مقاله
چکیده
تاکنون در زمینه بررسی عقاید عامیانه مردم ایران پژوهشهای میدانی زیادی، بین اقوام مختلف و شهرهای گوناگون ایران انجام گرفته و نتایج این تحقیقات در آثار و کتابهایی که در این زمینه منتشر شده، گردآوری گردیده است. بر اساس این آثار میتوان نتیجه گرفت، فیروزه از معدود سنگهای زینتی است که در زندگی و عقاید و آثار مردم عامی ایران، نقش بسیار پر رنگی دارد و شاید بیش از هر سنگ دیگری وارد زندگی مردم شده باشد.
این امر علل مختلفی دارد که یکی از آن، شرایط اقلیمی ایران و وجود معادن فیروزه ناب در آن و از جمله شهر نیشابور است. دیگری رنگ خاص این سنگ است که احساسات متفاوتی را در مردم برمیانگیزد و علت سوم شرایط فرهنگی و نوع اساطیر و آداب و رسوم مردم ایران است که باعث شده صفات و ویژگیهای گوناگونی به این سنگ نسبت دهند؛ از جمله دفع چشم زخم، کسب خوشبختی، برکت بخشیدن به زندگی، رفع نازایی، فال نیک و فرّخی و روشنی بخشیدن به چشم. در مرحله بعد اعتقاد به این کارکردها باعث شده ایرانیان از این سنگ برای ساختن اشیاء گوناگون استفاده کنند از جمله، برخی اشیاء خاص دربار شاه مانند تاج و تخت و کمر و... که معتقد بودند برای شاه پیروزی و خوش یمنی به همراه میآورد.
1مقدّمه-
سنگهای زینتی رنگین، از گذشته در همه جوامع مورد توجه مردم بوده و احساسات متفاوتی را در آنها برمیانگیخته است. در اینگونه جوامع، بسته به نوع سنگهای موجود و برخی مشخّصاتآنها و نوع اعتقادات مردم، معمولاً سنگ خاصی بیشتر مورد توجّه واقع میشده است که به عنوان مثال میتوان به ارزش سنگ زمرّد در بین اعراب و یاقوت سرخ نزد اقوام آسیای جنوبشرقی اشاره کرد.
فیروزه نیز نزد ایرانیان چنین جایگاهی دارد. چنانچه، به علّت وجود این سنگ در ایران و شرایط اقلیمی و فرهنگی این کشور از دوران باستان، مورد توجّه ایرانیان واقعشده و نیرویی فوقطبیعی بدان نسبت دادهاند. البته این سنگ در بین اقوام دیگر نیز رواج داشته و سابقهی توجّه انسان به این سنگ بسیار زیاد است چنان که بر اساس مدارک موجود »هزاران سال پیش فراعنه مصر از معادن صحرای سینا فیروزه استخراج میکرده و در زیورآلات خود به کار میبردهاند.
- Ruska. J, 1999: 972 - « و یا » نزد اقوام بومی آمریکا یکی از اشیای مقدّسی است که در مراسم جادویی برای نجات بیمار به کار می برند - Powers, 1987: 469 - «، همینطور، ابن اکفانی میگوید در یونان قدیم نیز در زمان هرمس طلسمهایی از فیروزه میساختهاند« و در کتاب غایت الحکیم فیروزه را به سیاره زحل نسبت داده و متعلق به این سیاره دانستهاند - . - Ruska. J, 1999: firuzadj
البته عدهای ارزش این سنگ را به خاطر رنگ آن دانستهاند، زیرا معتقدند این رنگ »عمقی دارد که آدمی را به بی نهایت و به جهانی خیالی و دست نیافتنی می-برد، روشنترین و سردترین رنگهاست و نیرویی آرامش بخش دارد، گرایش رنگ آبی به غوررسی موجب می شود که آن رنگ، ژرفترین رنگمایه از میان رنگمایهها باشد و قدرت تأثیر درونی و باطنیش افزایش یابد« - دوبوکور، . - 121 :1376
-2 پیشینهی فیروزه نزد ایرانیان
این سنگ در ایران باستان اخشائین «D[ DLQD» نامیده میشده - کنت، - 530 :1379، و »نمونههایی که در اثر کاوشهای باستانشناسی به دست آمده نشان میدهد که هزاره دوم قبل از میلاد در ایران به عنوان سنگ زینتی مورد استفاده قرار میگرفته است و از کتیبه بنیاد کاخ داریوش در شوش معلوم میگردد که از خوارزم برای زینتآلات کاخ آورده شده بود - «زاوش، :1348 . - 192 در زبان پهلوی به این سنگ پیروچک «S U DN» و پیروزک «S U ]DN» گفته میشد - فرهوشی، - 465 :1381 که با پیروزی «S U K» از یک ریشه است.
در بیشتر آثاری که پیرامون کانیشناسی و شناخت جواهرات به چاپ رسیده به انواع فیروزه و خواص و ویژگیهای آنها اشاره شده و خواص گوناگونی برای آنها ذکر شده است. از جمله ابوریحان بیرونی در کتاب "الجماهر فی الجواهر" از قول جابر" بن حیّان صوفی" این سنگ را سنگ غلبه و چشم زخم و قدرت میداند . - 276 :1374 - همچنین در جواهرنامه نظامی آمده است: »عجم فیروزه را به فال میدارند و اهل چین و ماچین و طمغاج و تنکت پیروزه را که با سنگ سیاه آمیخته بود که آن را »طرملح« گویند مبارک میدارند و بر گردن بتان میبندند و زیور ایشان بیشتر آن است، فیروزه دافع چشم بد است و هر کسی فیروزه با خویشتن دارد بر خصمان غالب باشد - «.
نویسندهی کتاب که در قرن ششم هجری میزیسته و جواهرشناس برجستهای بوده میگوید، به خاطر رغبت فراوان مردم به این سنگ انواع تقلّبی آن به صورت مهر و تعویذ رواج یافته است - همان: . - 136 همچنین در تنسوخنامه ایلخانی آمده است: »دیدن فیروزه روشنایی چشم بیفزاید و داشتن فیروزه به فال نیکو دارند و گویند کسی که با خود دارد بر خصم ]خویش[ فیروزی یابد.
رسم پادشاهان قدیم چنان بوده است که چون آفتاب به حمل شدی و سر سال نو بودی جواهر قیمتی حاضر کردندی و در آن نگریستندی جهت فال نیکو ]را. و[ یاقوت و زمرّد و مروارید و فیروزه در قدحها و شربت انداختندی و در این معنی میل به فیروزه بیشتر کردندی - «طوسی، . - 79 :1348 خیّام نیز هنگام یاد کردن انواع انگشتری در نوروزنامه، ضمن برشمردن خواص ذکر شده فیروزه، معتقد است این سنگ برای دفع مضرّت ترسیدن در خواب نیز خوب است - . - 47 :1382
-3فیروزه در عقاید عامّه
در متون ادبی فارسی به اشیاء گوناگونی از جنس فیروزه اشاره شده و لوازم فراوانی از جنس این سنگ ذکر شده که عمدتاً به خاطر زیبایی و شکوه و گران قیمت بودن در دربار شاهان استفاده میشدهاند. دقّت در نمونههای گوناگون و مقایسه و بررسی آنها نشان میدهد که رنگ خاص و شکوه و زیبایی این سنگ، تنها علّت برگزیده شدن آن برای اشیاء خسروانه و راه یافتن به دربار نبوده است؛ بلکه در تصّورات دیرینهی انسان باستانی، پشت سنگ فیروزه و رنگ فیروزهای نیرویی جادویی نهفته است که قدرت انجام کارهای گوناگونی دارد، به همین علّت این سنگ بیش از دیگر سنگهای زینتی برای ساختن اشیاء گوناگون دربار به کار رفته است.
گذشته از دربار، فیروزه به عنوان یک سنگ ارزشمند با خواص دارویی و جادویی مورد توجه حکما و اطبا بوده و این دو گروه در آثار مکتوب خود بسیار زیاد به این سنگ و خواص آن اشاره کردهاند که این نوع نگرش حکما در عقاید مرم عامی نیز انعکاس دارد و به این سنگ تزئینی جایگاهی اساطیری و جادویی بخشیده و کارکردهای گوناگونی بدان نسبت دادهاند. گاه نام این سنگ فقط به عنوان سنگی زینتی ذکر شده است، مانند شعر زیر که هنگام آمدن باران خوانده میشود:
بارون میاد غلغله چی، تو جیب بابام پر نخودچی - نخوچی -
بارون میاد ریزه ریزه، تو جیب بابام پر فیروزه.
یا این شعر:
جمجمک برگ خزون، مادرش زینب خاتون، گیس داره قد کمون، از کمون بلند ترک، از شبق مشکی ترک، ننه جون شونه میخاد، شونه فیروزه میخاد، حموم سی روزه میخاد،
ها جستم و واجسم، تو حوض نقره جستم،
نقره نمکدونم شد، خانمی به قربونم شد.
