بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله سعی بر آن شده است با تاریخچه و سوابق بنا و فرسایش" قلعه سالار محتشم شهرستان خمین " و همچنین طرح مرمت و بازسازی آن آشنا شویم . در این میان لازم آمد تا با نگاهی به موقعیت جغرافیایی، سیاسی و اجتماعی شهر خمین و نیز بناهای مشابه در این شهر و کشور کنکاشی پیرامون فلسفه وجودی چنین بناهایی داشته باشیم . در نهایت - نتیجه - گرچه مهمترین عامل فرسایش این بنا عامل انسانی قلمداد می شود ولیکن فراموش نکنیم که علت اساسی همه مسائل را می توان عامل تغییرات سیاسی و اجتماعی محیط و رها سازی فرهنگی و مادی این بنا ها توسط مالکان آنها و نیز مردم بوده است . امیداست با نگاهی فرهنگی و با نظر جاذبه گردش گری شاهد رشد و شکوفایی اقدامات مناسب در حفظ آثار این چنین باشیم.
مقدمه
قلعه سالار محتشم از مجموعه ای بزرگ با نام قلعه خوانین شامل قلاع دیگر ، مسجد ، باغات و ... است که مقر حکومتی شهر خمین را تشکیل می داد . قلعه خوانین در سراسر دشت خمین از نشر بزرگی و تجهیزات دفاعی، نظیر نداشته است، یک قلعه مستطیل شکل که دارای بیش از 15 برج و چهار دروازه بوده است.
دو تن از این خوانین که با هم برادر بودند بنامهای سالار محتشم و حاج جلال لشکر درحدود سال 1320 تا 1330 ه.ق - طبق تاریخ صدور فرمان مظفرالدین شاه مبنی بر حمایت از این خاندان - در کنار این قلعه دو قصر می سازند که دارای الگویی تلفیقی از معماری کلاسیک اروپا و معماری سنتی و ایرانی است.
پیشینه تاریخی قلعه در مناطق کوهستانی ایران
در ساختن این گونه قلعه ها ، اصل آن بود که مکان موافق باشد و بنا مناسب . مکان موافق را در شکل طبیعی پستی و بلندیهای صخره ای که دسترسی به آنها غیرممکن ویا بسیار دشوار بود می یافتند و بنای مناسب آن بود که با حمله های سخت و محاصره های طولانی از پای در نیاید . در طرح این قلعه ها هیچ الگو و نظم هندسی وجود نداشت از این رو تنوع قلعه ها در مناطق کوهستانی چنان است که می توان گفت ، هیچ قلعه ای را نمی توان یافت که طرحی همسان قلعه دیگری داشته باشد . به بیان دیگر تنوع طرح این قلعه ها به شمار خود آنها است .
از قلعه های مهم دیگر کوهستانی ، قلعه دختر قافلانکوه میانه است . این دژ بلند کوهستانی روزگاری بر یکی از راهها و پلهای مهم ارتباطی تسلط داشته و به محافظت از آن می پرداخته است .جز صخره ها ، پرتگاهها و نقاط صعب العبور ، هرجا که شکاف طبیعی صخره هشدارنفوذی می داد ، بارویی بپا خاسته می یابیم که حریم قلعه را ایمن می کرد ، آن گونه که حتی پای سبز طبیعت نیز نمی توانست جز گامی چند ، به آن نزدیک شود .
در برخی از قلعه های کوهستانی ، دسترسی به محوطه اصلی دژ یعنی محل حاکم یا فرمانده با پیمودن راه یا صعود از صخره غیر ممکن بود در چنین قلعه هایی می بایست افرادی از بالا طناب یا نردبانهای چرمی را که یک سر آن در سطح قلعه میخکوب شده بود به پایین بیندازند تا شخصی که قصد صعود داشت بوسیله آن خود را بالا بکشد .در بالاترین بخش قلعه - - وشاق نطنز - - می توان آثار و بقایای میخ ها و سوراخ های این گونه نردبانها و طنابها را به خوبی دید .
در تاریخ تمدن ویلدورانت به نقل از هر هرودوت آمده است : در پایان هر چهار فرسخ ، منزلگاه شاهی و مهمانخانه های باشکوه وجود داشت و راهها همه از جاهای امن و آباد می گذشت . هر منزل اسبهای تازه نفس آماده بود تا برید - چاپار - بی معطلی به راه خود ادامه دهد . به همین جهت بود که برید شاهی فاصله شوش تا ساردیس را در همان زمانی می پیمودندکه اکنون ، اتومبیلها می پیمایند یعنی در مدتی کمتر از یک هفته ، درصورتی که مسافران عادی از آن زمان ، این فاصله را نود روزه می پیمودند .
ریچارد ، ن ، فرای در این مورد می نویسد : راههای هخامنشی را با فرسنگ که اندکی از سه میل بیشتر است - در حدود شش کیلومتر - می سنجیدند . این واحد مسافت ، مقداری بود که در یک ساعت پیموده می شد و اگر راه ، ناهموار و دشوار بود ، این مسافت را کوتاه تر می کردند و اگر هموار و آسان بود بلندتر . همین واحد اکنون در افغانستان و ایران همچنان رایج است . در افغانستان فرسنگ مسافتی است که اسبی در یک ساعت می تواند بپیماید . چون از راهها برای بردن بارهای بازرگانی بهره گرفته می شد و نیز در آنها سپاهیان و مسافران آمد و رفت می کردند ، از این رو نگهبانانی در آنها گماشته بودند که نامه ها و کالاها را سانسور و بازرسی می کردند . - تا امنیت مورد نظر تامین شود -
شناختی از شهرستان خمین
این شهرستان از طرف شمال به اراک و شازند ، از مشرق به محلات از جنوب به گلپایگان و از مغرب به الیگودرز محدود است . مرکز آن شهر خمین و وسعت آن 2250 کیلومتر مربع و ارتفاع از دریا 1815 می باشد . این شهرستان در محل اتصال به استان مرکزی ، لرستان و اصفهان قرار دارد .
به طور مشخص نام کمره از زمان حکومت آق قویونلوها در متون تاریخ دیده می شود . در حال حاضر نیز کمره نام یکی از بخش های شهرستان خمین و نام برخی از روستاها نواحی و اماکن ایران است .
جاذبه های تاریخی ، مذهبی و زیست محیطی
-1 بیت امام -2 قلعه سالارمحتشم : که این قلعه به نام خود صاحب خانه میباشد . به اظهار برخی از اهالی شهرستان این بنا به صورت دژ مستحکمی ساخته شده است . از جمله جاذبه های مذهبی شهرستان میتوان به امامزاده عبداله واقع در مرکز شهر و امامزاده ریحان - امامزاده بی بی خدیجه خاتون در روستای حشمتیه
کوه ها : استان مرکزی در زاویه برخورد دو رشته کوه البرز و زاگرس واقع است و بیشتر کوه های داخل زاگرس را تشکیل می دهد . سپس این رشته کوه ها به ارتفاعاتی در جنوب خمین متصل شده و در ارتفاعات تخته کوه یکی می شود . مرتفع ترین کوه های خمین از سطح دریا عبارتند از : کوه الوند با ارتفاع 3 / 65 متر و شیر خانی 2800 متر . دشت خمین را از نظر حدود طبیعی می توان یک ناحیه جغرافیای ناحیه که دو عامل ناهمواری و شکل استفاده و بهره وری از زمین به آن وحدت بخشیده است این دشت دارای شیب کمی است .
شناخت تاریخی بنا
قلعه سالار محتشم از جمله قلعه های خوانین بود که در سراسر دشت خمین از نشر بزرگی و تجهیزات دفاعی، نظیر نداشته است، یک قلعه مستطیل شکل که دارای بیش از 15 برج و چهار دروازه بوده است. دروازه در شکر خانه، دروازه قلعه، دروازه حیاط صنوبری و دروازه قبله این چهار دروازه بوده است. خانواده های محتشمی، همایونی، کریمی و در این محل-قلعه زندگی می کردند و هر خانوار دارای یک بخش مسکونی و یک بخش باربند و طویله مستقل از هم داشته اند.
همچنین هر خانوار حمامی مستقل برای خود داشته است. پس از چندی دو تن از این خوانین که با هم برادر بودند بنامهای سالار محتشم و حاج جلال لشکر درحدود سال 1320 تا 1330 ه.ق - طبق تاریخ صدور فرمان مظفرالدین شاه مبنی بر حمایت از این خاندان - در کنار این قلعه دو قصر می سازند که دارای الگویی تلفیقی از معماری کلاسیک اروپا و معماری سنتی و ایرانی است. ذکر این نکته ضروری است که عمارت منسوب به حاج جلال لشکر - عمارت شرقی - طبق اظهارات نوادگان ایشان 15 سال قدیمی تر از بنای سالار محتشم می باشد .
مختصات ساختمانی فنی قلعه
این بنا که در زمینی به مساحت بیش از 3100 متر مربع بنا گردیده دارای دو طبقه هر کدام با متراژی در حدود 600 مترمربع بنا می باشد در. این طبقه در سمت غرب یک حوضخانه وجود دارد که دارای چهار ورودی بوده و فعلاً یکی از آنها باز است، از مختصات این حوضخانه سقف تخت آن است، محور طول و عرض این حوضخانه حدود 50/8 * 50/7 متر است. در این وسعت معمار با استفاده از آجر، سقفی روی دیوارها سوار کرده که در محل وصل پایه های سقف به دیوارها، انحناء وجود ندارد و پایه سازی سقف هم بدون کمک از چوب و غیره صورت گرفته است.
در وسط این سقف یک ترنج زیبای دایره ای که آن هم از آجر ساخته شده توجه هر بیننده را به خود جلب می کند. طبقه دوم از هیجده ستون بلند ساخته شده، این ستون ها در اصل تیرهای بلند چوبی هستند که دور آنها را روکش گچ کشیده اند، این روکش گچ که به نظر می رسد قالبی هستند، شامل پایه، بدنه ستون و سر ستونها می شود، تزئین این هیجده ستون در پایه عبارت از یک دست انسان است که دسته گلی در دست آن می باشد. بدنه ستونها را به صورت خطوط منظم عمودی و سر ستونها را به شکل برگهای چنار و مو با برگ های پهن شبیه برگ کاهو از گچ بیرون آورده اند.
