بخشی از مقاله
چکیده
ایران به دلیل شرایط اقلیمی و جغرافیایی ، رویشگاه گستره وسیعی از گیاهان دارویی است و در گذشته نیز منبع تولید مصرف گیاهان دارویی بوده است لذا افزون گیاهان دارویی در سطح جهان که به سرعت جانشین بسیاری از داروهای شیمیایی می شود.
صادرات این گیاهان نیز می تواند منبع بزرگی از درآمد ارزی برای کشور باشد. اهمیت ، جایگاه و نقش رو به تزاید گیاهان دارویی در مدیریت پایدار به خصوص در ابعاد کلان توسعه اقتصادی ، زیست محیطی ، بهداشتی - خود کفایی دارویی - ، اشتغال ، امنیت غذایی و ذخایر ژنتیکی در عرصه ملی و جهانی به حدی است که می توان امروزه روند تعمیق ، احیاء و نقش آنرا به ویژه در تامین دارو به عنوان یکی از شاخصه های توسعه در کشور مد نظر قرار داد
بطور کلی می توان گفت که عمد ه ترین خریداران گیاهان دارویی ایران، کشورهای اروپای غربی بخصوص آلمان، انگلستان، فرانسه و اروپای شرقی و امریکا، هندوستان، پاکستان و کشور های حوزه خلیج فارس می باشند. در ان مقاله سعی شده است که پتانسیل های گیاهان دارویی از لحاظ رشد و اقتصادی مورد بررسی قرا ر گرفته است.
مقدمه
رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و ترکیب های طبیعی در صنابع دارویی ، آرایشی - بهداشتی و غذایی و بدنبال آن توجه مردم ، مسولین و صنایع داخلی به استفاده از گیاهان دارویی و معطر نیاز مبرم به تحقیقات پایه ای و کاربردی وسیعی را در این زمینه نمایان می سازد . گیاهان دارویی یکی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی ایران هستند که در غیر این صورت شناخت علمی ، کشت ، توسعه و بهره برداری صحیح می توانند نقش مهمی در سلامت جامعه ، اشتغال زایی و صادرات غیر نفتی داشته باشند.
تنوع آب و هوایی و شرایط اکولوژیک مختلف ، باعث تنوع و غنای گیاهان دارویی در سراسر ایران شده است . لزوم تحقیقات همه جانبه و بهره برداری صحیح از این گیاهان ، بویژه در زمانی که استفاده جهان از گیاهان دارویی ، آرایشی و بهداشتی ،صنعتی و غذایی با چنان شتابی از ما با داشتن شخصیت هایی چون ابوعلی سینا ، از پیشگامان این علم بوده ایم پیشی گرفته است ، بسیار ضروری می باشد.
خوشبختانه در سالهای اخیر ، تلاشهای فراوانی برای شناخت همه جانبه گیاهان دارویی از نظر نوع گیاهان و پراکنش آنها در ایران ، شرایط اکولوژیک ، استفاده دارویی ، استخراج ، تجزیه ، شناسایی مواد موثره ،کشت و اهلی کردن ،اصلاح گونه های مهم ، بررسی روشهای نوین در افزایش مواد موثره و مطالعه اثرات دارویی آنها صورت گرفته و نتایج جالب توجهی نیز حاصل شده است.
در حال حاضر حدود 66 هزار هکتار از اراضی کشاورزی در استان های مختلف کشور ، به کشت گیاهان دارویی اختصاص دارد . از مجموع مزارع اختصاص یافته به گیاهان دارویی، حدود 65 هزار تن محصول تولید می شود .میزان صادرات کشور در سال1386به میزان 63 میلیون دلار ثبت شده است . که عمده ترین اقلام زیره، گشنیز و عصاره شیرین بیان بوده اند .
این در حالی است که ارزش کل واردات گیاهان دارویی و مواد اولیه گیاهی در سال 1386 به میزان 85 میلیون دلار می باشد. بیشترین ارزش میزان واردات گیاهان دارویی و فراورده های مرتبط، معادل59 میلیون دلار مربوط به اسانس ها می باشد. این اسانس هاعمدتاً سنتزی بوده و در صنایع آرایشی و بهداشتی و صنعتی کاربرد دارد. در حال حاضر 35 شرکت دارو سازی گیاهی در کشور مجوز فعالیت دارند و حدود 300 قلم دارویی گیاهی در کشور تولید می گردد.
هم اکنون حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی بیش از 43 میلیارد دلار است و پیش بینی می شود در سال 2050 به 5 تریلیارد دلار برسد. بنابراین سهم ایران در بازار جهانی گیاهان دارویی بسیار ناچیز است.
تاریخچه استفاده از گیاهان دارویی در ایران وجهان
استفاده از گیاهان دارویی به منظور درمان با تاریخ زندگی انسان هم زمان بوده است. انسان در تمام دوران تاریخی چاره ای جز توسل به گیاهان نداشت . اگر چه در نیم قرن گذشته استفاده از داروهای شیمیایی و سنتزی به شدت رواج یافت ولی به سرعت آثار زیان بار آنها بر زندگی ، سبب گرایش مجدد به گیاهان دارویی گردید ، و این نکته که توسل به گیاهان دارویی همواره در طول تاریخ یکی از روش های موثر بر درمان بوده است ، به خوبی روشن است. تاریخ طب در کشور ما مربوط به دوره آریایی می باشد و اوستا - 6500ق.م - اولین کتابی است که از گیاهان دارویی سخن گفته است . قدیمی ترین گیاه دارویی در طول تاریخ هوم گیاه مقدس آیین زرتشت بوده است . در کتاب های پهلوی هوم را باعث عمر جاویدان می دانند.
"سریتا "که از او در اوستا نیز نام برده شده، فردی ایرانی است که از او به عنوان اولین پزشک در جهان یاد می شود. "اهورا مزدا "ده هزار گیاه شفا بخش در اختیار او گذاشت تا به مداوای مردمان بپردازد. - لیلی فروتن، - 1390 ابو علی سینا طبیب مشهور ایرانی نیز با بسیاری از گیاهان دارویی آشنایی داشته و با بهره مندی از خواص درمانی آنها بسیاری از بیماران خود را مداوا نموده است. کتب پزشکی این دانشمند برجسته هنوز یکی از مهمترین ماخذ و مراجع معتبر پزشکی در جهان به شمار می آید. در بررسی گونه های گیاهی، واژه"" persica در کنار نام علمی بسیاری از گونه ها دیده می شود که معرف ایرانی بودن آن گیاه است
وضعیت فعلی گیاهان دارویی و داروهای گیاهی در ایران
امروزه استفاده از داروهای گیاهی و نیز مواد آرایشی با منشا گیاهی درکشورهای توسعه یافته رو به گسترش است در حال حاضر 71 درصد از داروهای مصرفی آلمان را داروهای گیاهی تشکیل می دهد.
میزان مصرف داروهای گیاهی در سوییس 35 %، در آمریکا و انگلیس25 %، در ژاپن %40، در چین و هند بیش از %50 می باشد .در ایران این نسبت به حدود % 4 می رسد. بررسی های انجام شده نشان می دهد که در حال حاضر حدود 300 قلم داروی گیاهی در کشور تولید می گردد که حدود %4 داروهای مورد مصرف جامعه را تشکیل می دهند. در بین این داروها که برای درمان تعداد اندکی بیماری بکار می روند، گاه یک دارو با چندین نام مختلف به وسیله شرکت های داروسازی مختلف عرضه می شود .
تعداد گیاهان مورد استفاده برای تهیه این داروها - طبق گزارش وزارت بهداشت - حداکثر 90 گونه گیاهی است. همچنین تعداد60 قلم ترکیبات آرایشی با منشا گیاهی در کشور تولید می گردد که بسیاری از مواد اولیه این فراورده ها از خارج وارد می گردد. در حالیکه آمارهای گیاهشناسان حدود1500 گونه گیاه دارویی را برای ایران نشان می دهد.
برخی از گونه های دارویی انحصاری و بومی کشور از ارزش دارویی و صنعتی بالایی برخوردار بوده و در صورت کشت و فراوری می توانند علاوه برتاٌمین نیاز بازار داخل، در بازارهای جهانی بدون رقیب وارد شوند. نمونه می توان زیره، گشنیز، رازیانه، آویشن، بابونه، همیشه بهار، سنبل الطیب و گل محمدی را نام برد.
در سالهای اخیر بالغ بر 100 شرکت خصوصی با هدف خرید، تولید و توزیع گیاهان دارویی در بازارهای داخلی و خارجی و نیز تولید داروهای با منشا گیاهی در کشور به ثبت رسیده اند. بعلاوه تعدادی از کشاورزان در نقاط مختلف کشور با کشت گونه های دارویی و مزایای نسبی آن آشنایی داشته و در آینده با برنامه ریزی صحیح از برنامه توسعه کشت این گیاهان استقبال خواهند کرد. در بخش دولتی تهیه طرح های بهره برداری توسط کارشناسان سازمان جنگلها و مراتع صورت گرفته ودر قالب این طرح ها، کار جمع آوری برخی از گیاهان دارویی با عقد قراردادهایی توسط پیمانکاران بخش خصوصی انجام می گیرد.
سطح زیر کشت و تولید گیاهان دارویی در استان های کشور گفته می شود که حدود8000-7500گونه گیاهی در ایران وجود دارد که از این تعداد بیش از 200 گونه دارای ارزش دارویی و اقتصادی هستند .در عین حال تعداد گیاهانی که در طب سنتی استفاده می شود بیش از صدها مورد است.
