بخشی از مقاله
نگرشی بر وضعیت منابع و مصارف آب در استان خوزستان
چکیده:
استان خوزستان با مساحتی بالغ بـر 64360 کیلـومتر مربـع(22990 کیلـومتر مربـع دشـت و 41370 کیلـومتر مربـع ارتفاعات)، مشتمل بر 3 حوضه آبریز درجه 2 شامل رودخانههاي کرخه، کـارون و دز، جراحـی و هنـدیجان بـا آورد آبـی سالانه حدود 26 میلیارد متر مکعب، بیش از دو میلیون هکتار اراضی مستعد کشاورزي کشور را با پتانسیل کم نظیري در زمینه بهرهبرداري از منابع آب و خاك بهرهمند ساختهمجموعاً(28 محدوده هاي مطالعـاتی حوضـه آبریـز درجـه 3 و 50 دشت را شامل میشوند)، بنحوي که بین 47 درجه و 41 دقیقه تا 50 درجه و 39 دقیقه طول شـرقی و 29 درجـه و 58 دقیقه تا 33 درجه و 4 دقیقه عرض شمالی در جنوب غرب ایران قرار دارد. ایـن اسـتان از شـمال و شـرق بـه ترتیـب بـا استانهاي ایلام، لرستان، اصفهان، چهار محال بختیاري، کهگیلویه و بویر احمد و از جنوب و غرب با استان بوشهر، خلـیج فارس و کشور عراق هم مرز است. مسئله کمبود آب در مناطق خشک و نیمه خشک مانند خوزستان، یکی از فاکتورهـاي محدود کننده در بخشهاي مختلف مصارف آبی علیالخصوص شرب و کشـاورزي بـوده، کـه بـا توجـه بـه میـزان تبخیـر سالانه (بطور متوسط در مناطق مختلف استان حدود 2000 میلیمتر در سال) و ریزشهاي جوي سالیانه(متوسط بارنـدگی حدود 246 میلیمتر در سال) ، جوابگوي جبران تبخیـر نمـی باشـد. از طرفـی دیگـر عـدم پـراکنش مناسـب بارنـدگی در استان(فصول بهار و زمستان) نیز سبب میگردد، تا اراضی مختلف بدرسـتی آبیـاري نگردنـد و بـدین لحـاظ تـأثیر قابـل ملاحظهاي برروي بازده (تناژ) محصولات مختلف گذاشته است. بنابراین علیرغم اینکه در این اسـتان، بـا توجـه بـه تعـداد 3431 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق، 246 دهنه چشمه، 5 رشته قنات و 6939 موتور تلمبه منصوبه برروي رودخانـههـا بترتیب با تخلیهاي معادل 100/8، 1192/5، 14/6 و 5/690 میلیون متر مکعب، محدودیت چنـدانی از نظـر منـابع آب زیرزمینی بنظر نمیرسد، لیکن با توجه به میزان بالاي اراضی مساعد قابل کشت، لزوم کنترل و رعایت استفاده صـحیح و بهینه از منابع آب را در استان مسلم میسازد. لذا در این مقاله سعی میشود، ضمن محاسبه بیلان منابع آبی استان(اعـم از سطحی و زیرزمینی)، تدابیر لازم بمنظور استفاده بهینه از این منابع، مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت.
کلید واژهها: بیلان، منابع آبی، تدابیر لازم، سیاستگذاري، مدیریت بهینه مصرف آب.
مقدمه :
آب به عنوان یک نعمت الهی و حیات بخش همواره نقش اساسی در بقا و گسترش جوامع و تمدنهاي بشري داشته است، با روند روزافزون جمعیت انسانی، رشد صنعت و صنایع وابسته و همچنین افزایش سطح بهداشت جوامع انسانی، تقاضا براي مصارف آب در جهان و به طبع آن کشور ما امروزه یک چالش اساسی در آمده است، که پاسگویی به آن نیازمند نگرشی همه جانبه و برنامهریزي جامع و کلان در بهرهبرداري از منابع آب موجود میباشد. در این راه شناخت ذخایر آب در دو بخش سطحی و زیرزمینی و آگاهی از وضعیت فعلی مصارف آن میتواند، متولیان امر را در تهیه برنامههاي جامع و کاربردي در زمینه مصرف بهینه آب، یاري نماید. سازندهاي موجود در استان خوزستان متشکل از سازندهاي سخت دوران دوم و سوم و رسوبات ناپیوسته دوران چهارم (داریان-فهلیان، کژدمی، ایلام-سروك، پابده-گورپی، آسماري-جهرم، گروه فارس، گنگلومراي عهد حاضر، گنگلومراي عهد حاضر و رسوبات آلوویوم با سن کرتاسه پائین تا کواترنري) میباشند. در استان خوزستان پنج
رودخانه بزرگ و پر آب دز، کارون، کرخه، جراحی و هندیجان با پتانسیل آبدهی بسیار بالایی وجود دارد، که رودخانه دز و کارون، سیستم رودخانهاي کارون بزرگ(یک حوضه آبریز درجه (2، رودخانه کرخه همرا با رودهاي مرزي میمه، دویرج و تالاب هورالعظیم(حوضه آبریز درجه 2 کرخه) و رودخانه جراحی و سرشاخههاي آن به همراه تالاب شادگان(حوزه آبریز درجه 2، جراح) و رودخانههاي زهره و خیرآباد به همراه سرشاخههاي آن حوضه آبریز را تشکیل داده مجموعاًو محدودههاي مطالعاتی حوضه آبریز درجه 3 و 50 دشت را که، شامل حوضههاي ذیل میباشند، خواهیم پرداخت . اشکال(1 و (2، بترتیب مرز حوضه هاي آبریز و مشخصات محدوده هاي حوضه هاي آبریز رودخانه هاي استان خوزستان را نشان می دهند.
شکل(:(1 مرز حوضه هاي آبریز رودخانه هاي استان خوزستان
شکل(:(2 مشخصات محدوده هاي حوضه هاي آبریز رودخانه هاي استان خوزستان
الف- حوضه آبریز رودخانه کارون بزرگ(رودخانههاي کارون و دز) :
این حوضهها در ارتفاعات زاگرس میانی قرار دارند. حوضه آبریز این دو رودخانه از ارتفاعات زاگرس مرکزي سر چشمه گرفته و بطرف جلگه خوزستان جریان مییابند. وسعت مناطق کوهستانی و کوه پایه حدود 38680 و دشت و جلگه حدود 30334 کیلومتر مربع است. از مجموع 68481 کیلومتر مربع سطح حوضه آبریز این دو رودخانه، مقدار 23250 کیلومتر مربع متعلق به حوضه رودخانه دز و 45231 کیلومتر مربع دیگر مربوطه به حوضه آبریز کارون میباشد. بلندترین نقاطه حوضههاي رودخانه دز(کوه کرین در غرب بروجرد با ارتفاع 3645 متر و اشتران کوه در جنوب ازنا به ارتفاع 4050 متر) و کارون(کوه دنا در کهگیلویه و بو یر احمد به ارتفاع
4262 متر و زرد کوه در چهار محال بختیاري به ارتفاع 4221 متر)، میباشند. میانگین سالانه دماي هوا در حوضه از 5/7 درجه سانتیگراد(مناطق مرتفع) تا بالغ بر 25 درجه سانتیگراد(مناطق پست) در جنوب، متغیر است. با توجه به تقسیمات تماب(آبهاي زیرزمینی) در این حوضه محدوده هاي مطالعاتی ایذه، قلعه تل- مرغا، ده شیخ، سوسن، مسجدسلیمان، اندیکا، بهرام آباد گلگیر، لالی، گتوند، عقیلی، میان آب شوشتر، اهواز شمالی، اهواز جنوبی، خرمشهر، دزفول- اندیمشک و شوش– هفت تپه قرار دارد. بر اساس آمار موجود تا پایان سال 1386، از تعداد 1893 حلقه چاه فعال(عمیق و نیمه عمیق) و از تعداد 3588 موتور تلمبه منصوبه فعال برروي رودخانه هاي دز و کارون بترتیب برداشتی معادل 0/530 و 3/674 میلیون متر مکعب در سال، همچنین جهت مصارف کشاورزي توسط شبکه هاي آبیاري، میزان 4/865 میلیون متر مکعب در سال، برداشت انجام می گیرد.
ب- حوضه آبریز رودخانههاي کرخه-شاوور :
این حوضه در غرب کشور در مناطق میانی و غربی رشته کوههاي زاگرس واقع شده است. مساحت این حوضه در حدود 50764 کیلومتر مربع میباشد، که حدود 27645 کیلومتر مربع آن در مناطق کوهستانی و 23119 کیلومتر مربع دیگر را دشتها تشکیل میدهند. کوه الوند در منتهی الیه شمالشرقی حوضه با ارتفاع 3580 متر از سطح دریا مرتفعترین نقطه، این حوضه میباشد. کمترین ارتفاع حوضه آبریز کرخه، دشت آزادگان با ارتفاع حدود 3 متر از سطح دریا است. میانگین سالانه دماي هوا در این حوضه از کمتر از 5 درجه در مناطق مرتفع کوهستانی تا بالغ بر 25 درجه در مناطق جنوبی متغیر است. رودخانه کرخه از بهم پیوستن رودخانههاي بزرگ گاماسیاب با متوسط آبدهی(ایستگاه پل دختر 36 متر مکعب در ثانیه)، قره سو(متوسط ایستگاه قره باغستان 25 متر مکعب در ثانیه)، سیمره( متوسط ایستگاه چم زاب 25 متر مکعب در ثانیه) و کشکان(متوسط ایستگاه پل دختر 54 متر مکعب در ثانیه) تشکیل میگردد و نهایتاً به هورالعظیم وارد میشود. رودخانه شاوور که زه-آب اراضی کشاورزي و نیز تخلیه چشمههاي جاري منطقه محسوب میشود، رودخانه کوچکی است، با متوسط آورد سالانه 523 میلیون متر مکعب، که پس از عبور از شهرستان شوش و به موازات دو رودخانه کرخه و دز در جهت جنوب از دشتهاي شاوور عبدالخان و آهودشت جریان یافته و نهایتاً به تالاب بامدژ میریزد. این حوضه محدوده هاي سرخه(اوان)، چنانه(دوسلق)، خسرج(ارایض)، باغه، دشت آزادگان و آهودشت(خویس - عبدالخان)، را شامل میشود. بر اساس آمار موجود تا پایان سال 1386، از تعداد 863 حلقه چاه فعال(عمیق و نیمه عمیق) و از تعداد 1512 موتور تلمبه منصوبه فعال برروي رودخانه کرخه بترتیب برداشتی معادل 0/339 و 740 میلیون متر مکعب در سال، همچنین جهت مصارف کشاورزي توسط شبکه هاي آبیاري، میزان 1/620 میلیون متر مکعب در سال، برداشت انجام می گیرد.
ج- حوضه آبریز رودخانه مارون- جراحی :
حوضه آبریز رودخانه جراحی در دامنههاي جنوبی و جنوب غربی زاگرس میانی قرار دارد. مساحت حوضه آبریز جراحی 24307 کیلومتر مربع است، که حدود 10331 کیلومتر مربع آن را مناطق کوهستانی و 13976 کیلومتر مربع آن را دشتها تشکیل میدهند، منشاء عمده بارشهاي این حوضه، جریانات هواي مرطوب وابسته به فشارهایی است، که در جهت غربی– شرقی در حرکت میباشد و اوج فعالیت آنها در ماههاي آذر تا اسفند میباشد. ارتفاع متوسط حوضه بطور کلی 646 متر از سطح دریا است. میانگین سالانه دماي هوا از حدود 15 درجه در مناطق مرتفع تا بالغ بر 24 درجه سانتیگراد در نواحی پست جلگه متغیر است. رودخانه جراحی از دو شاخه اصلی بنام مارون و اعلاء تشکیل میگردد. رودخانه مارون از ارتفاعات شرقی و شمالی حوضه و در حد فاصل رودخانههاي خیرآباد و زهره سرچشمه گرفته و به سمت غرب جریان مییابد در طول مسیر رودخانههاي
لوداب، شور، چار و ساق و قلت نیز به آن میپیوندند. این رودخانه از شمال بهبهان به سمت غرب در طول حدود 100 کیلومتر جریان یافته و پس از عبور از دشت باریک جایزان به رودخانه رامهرمز(اعلاء)، متصل می-گردد. رودخانه اعلاء از ارتفاعات تیر بازك سرچشمه گرفته و در روستاي رود زرد ماشین با رودخانه ابوالعباس(رود زرد) یکی شده و به سمت غرب و سپس در جهت جنوب جریان مییابد. متوسطه آبدهی شاخه اعلاء در ایستگاه جوکنک 21 متر مکعب و شاخه مارون در ایستگاه چم نظام 63 متر مکعب و متوسطه آبدهی سالانه رودخانه جراحی در ایستگاه مشراگه 81 متر مکعب در ثانیه میباشد. رژیم رودخانه جراحی بارانی برفی است. در این حوضه تعداد هفت((7، محدوده مطالعاتی شامل محدوده بهبهان، باغملک، رامهرمز، میداود-دالون، صیدون، جایزان و شادگان قرار میگیرند. بر اساس آمار موجود تا پایان سال 1386، از تعداد 589 حلقه چاه فعال(عمیق و نیمه عمیق) و از تعداد 1388 موتور تلمبه منصوبه فعال برروي رودخانه مارون و سرشاخههاي آن بترتیب برداشتی معادل 0/109 و 497 میلیون متر مکعب در سال، همچنین جهت مصارف کشاورزي توسط شبکه هاي آبیاري، میزان 779 میلیون متر مکعب در سال، برداشت می شود.
د- حوضه آبریز رودخانه زهره- هندیجان
حوضه آبریز رودخانه زهره در قسمت جنوب زاگرس میانی واقع شده است. مساحت این حوضه 16033 کیلومتر مربع است، که حدود 10789 کیلومتر مربع آنرا مناطق کوهستانی و 5244 کیلومتر مربع دیگر را دشتها تشکیل میدهند. بلندترین نقاط آن بخش شمالی کوه سفید با ارتفاع 3415 متر و در بخش شرقی 3718 متر میباشد. ارتفاعمتوسط حوضه حدوداً 950 متر است. متوسط بارندگی سالانه حوضه از کمتر از 200 میلیمتر تا بیشتر از 800 میلیمتر به پیروي از ارتفاع متغیر بوده و رژیم بارندگی حوضه مدیترانهاي( فصول خشک و مرطوب) میباشد. متوسط دماي سالانه از 25 درجه در آغاجاري تا 12 درجه در ارتفاعات بالاي 2000 متر متغیر است. رودخانه زهره از دو شاخه اصلی به نام فهلیان و خیر آباد تشکیل گردیده است. رودخانه فهلیان از ارتفاعات اردکان فارس سرچشمه گرفته و به سمت شمال غرب جریان مییابد و در طول مسیر رودخانههاي شول، آب شیرین، مروارید، شیو، رود سیاه، بابا منیر و هفت قنات به آن اضافه شده و بنام زهره در جهت مغرب جریان داشته و نهایتاً به رود خیر آباد متصل میگردد. متوسط آبدهی سالانه رودخانه فهلیان در محل ایستگاه گچساران 64 متر مکعب در ثانیه، رودخانه خیر آباد در محل پل خیر آباد 27 متر مکعب در ثانیه و کل حوضه زهره در محل ایستگاه ده ملا 87 متر مکعب در ثانیه میباشد. حوضه رودخانه زهره(هندیجان)شامل محدودههاي سردشت زیدون و هندیجان میباشد. بر اساس آمار موجود تا پایان سال 1386، از تعداد 86 حلقه چاه فعال(عمیق و نیمه عمیق) و از تعداد 452 موتور تلمبه منصوبه فعال برروي رودخانه هاي هندیجان و سرشاخههاي آن بترتیب برداشتی معادل 0/028 و 103 میلیون متر مکعب در سال،
همچنین جهت مصارف کشاورزي توسط شبکه هاي آبیاري، میزان 225 میلیون متر مکعب در سال، برداشت انجام می گیرد(اشکال 3 تا (5، بترتیب نمودارهاي میزان حجم تخلیه سالیانه آب زیرزمینی، آب سطحی(موتور تلمبه ها) و میزان حجم برداشت آب در شبکه هاي آبیاري، حوضه هاي مطالعاتی استان خوزستان را نشان می دهند.
