بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله درصدد تشریح حوزه عمومی به عنوان حوزه ای فارغ از سیطره دولت که نمونه آرمانی و ایده آل آن را یورگن هابرماس معرفی می کند؛ و نیز درمورد عدم شکل گیری این حوزه و دلایل آن در ایران را مطرح می کند. اینکه آیا ساخت قدرت سیاسی ایران اجازه ظهور چنین حوزه ای را می دهد یا خیر؟. هابرماس تعبیر حوزه عمومی را در اطلاق به عرصه ای اجتماعی به کار می برد که در آن افراد از طریق مفاهمه و استدلال مبتنی بر تعقل و در شرایطی عاری از هرگونه فشار، زور و در شرایط برابر برای تمام طرف های مشارکت کننده مجموعه ای از رفتارها، مواضع و جهت گیری های ارزشی و هنجاری را تولید می کند. در نتیجه این پژوهش می توان گفت حوزه عمومی در ایران به معنای واقعی آن شکل نگرفته است. البته می توان از مولفه هایی همچون قدرت قدرتمندان در به کرسی نشاندن آرای خود، تسلط مداری و پرداختن به فرعیات و ظواهر بجای اصل و بنیان در بروز مشکلاتی برای ظهور حوزه عمومی در ایران نام برد. البته شکل نگرفتن حوزه حمومی در ایران بنیانی اجتماعی دارد که در صورت نپرداختن به مشکلات دموکراسی در ایران، مار را به نیاز و ضروری بودن شکلگیری حوزه عمومی قوی در جهت تقویت دموکراسی رهنمون میکند.
واژگان کلیدی: حوزه عمومی، نمونه آرمانی، گفتوگو، نظام سیاسی ایران، شبکههای مجازی.
مقدمه
هابرماس3 معتقد است که تفکیک بنیادین دولت و جامعه که زمینه اصلی شکل گیری حوزه عمومی است، قبل از هر چیز به معنای جدایی عناصر بازتولید اجتماعی از قدرت سیاسی است. قدرت سیاسی که اکنون در قالب دولت ملی و کشور متمرکز شده است از قلمرو خصوصی جامعه جدا گشته، هرچند ممکن بود گهگاهی در امور خصوصی این حوزه نیز مداخله کند. در این زمان؛ هر قدر قلمرو خصوصی جامعه بیشتر از قیود و قواعد مرکانتیلیستی - سودگرایانه - رهایی یافت بیشتر مستعد آن شد که به قلمرو شخصی افراد مبدل گردد. سیاست مداخله گرایانه دولت در جامعه که از ربع آخر قرن نوزدهم برجسته شد بی آنکه به سرشت خصوصی معاملات افراد لطمه ای بزند، عملا باعث محدود ساختن استقلال افراد خصوصی شد - هابرماس، . - 228- 227 :1386
همچنین وی در نظریه کنش ارتباطی استدلال میکند که تمامی کنشهای بشری، پای زبان را به میان می کشند. علاوه بر این، ارتباط زبانی بدون طرح آن چه او دعوی اعتبار می خواند، ناممکن است. در گفت وگوهای عادی مردم ادعایی درباره سرشت جهان و ادعاهایی درباره این که کدام قواعد اجتماعی صحیحاند مطرح می کنند. برای آنکه انسان ها جهان اجتماعی مشترکی داشته یاشند، در فعالیتها تشریک مساعی و با یکدیگر هماهنگی کنند، باید نوعی اجماع درباره آنچه واقعی می دانیم و آنچه در موقیعتهای گوناگون هنجارهای اجتماعی شایسته به شمار میآوریم،وجود داشته باشد - سیدمن، . - 168 : 1392 اجماع اجتماعی امری شکننده و به سادگی خدشه بردار است.
توقع دست یافتن به اجماع مبتنی بر استدلال بدان معنا است که صرف نیروهای خردها ارتقاء یافته است یا شناسایی باورها، ارزشها، هنجارهای اجتماعی و علایق و منافع مشترک از طریق مباحث عقلانی، نیرویی قدرتمند در برانگیختن رفتار و ساختار بخشیدن به کنش متقابل است - همان، . - 169 حال با توجه به مباحثی که در مورد حوزه عمومی از دیدگاه هابرماس مطرح می شود، این مقاله با بررسی تاریخچه و نحوه شکل گیری حوزه عمومی در کشورمان در پی پاسخگویی به این سوال است که امروزه در ایران حوزه عمومی به معنای واقعی کلمه وجود دارد یا نه؟
حوزه عمومی به عنوان حوزه آرمانی
هابرماس استدلالش را در دفاع از بنیان های نظریه انتقادی یک قدم به پیش می برد. آرمانی اجتماعی به تلویح، در قلب امید دست یافتن به اجماع عقلانی وجود دارد و هابرماس صراحتاً به آن به منزله توجیه گر دیدگاه اخلاقی نظریه انتقادی متوسل می شود. اجماع عقلانی مستلزم چیزی است که هابرماس وضیعت آرمانی گفتار می نامد، وضیعتی اجتماعی که در آن طرفهای گفتوگوی عمومی در وضیعتی برابر و خودآیین قرار دارند - سیدمن، . - 169- 168 :1392
همچنین ایده جامعه مدنی بر این فرض مبتنی است که نظام بازار آزاد به طور خودکار تنظیم و تعدیل می گردد. بر اساس این ایده نظام بازار آزاد فقط در صورتی میتوانست در خدمت رفاه عمومی و ایجاد عدالت-براساس توانایی و استعداد افراد- باشد که از هرگونه دخالت و نفوذ نهادهای بیرونی آزاد باشد. عمدهترین ملاک سنجش افول و شکوفایی حوزه عمومی مبتنی بر جامعه مدنی، دسترسی همگانی است، حوزه ای که برخی گروه ها را قبول و برخی را رد میکند، نه یک حوزه ناقص، بلکه اصلا حوزه عمومی نیست - هابرماس،. - 130 :1386 بحث و گفتوگوی علنی درباره مسائل و موضوعات با هدف دستیابی به اجماع یا حداقل، افکار اکثریت، سنگ بنای دموکراسی است.
چرا که هیچ فردی به تنهایی نمی تواند آگاه برهمه حقایق باشد یا پیامد یک اقدام و سیاست را بداند. لذا وجود حوزهای برای استفاده از نظریات گوناگون و بحث و گفتوگو ضروری است. چنین حوزهای، حوزه عمومی نامیده میشود - هابرماس، . - 178- 177 :1391 نکته مهم و اساسی در این فرایند آن است که رفتار در جریان مفاهمه در حوزه عمومی عمدتا بر مبنای کنشهای کلامی عاری از فشار و سلطه در شرایطی عادلانه، آزادانه، آگاهانه و برابر صورت میگیرد. یعنی در درون وضیعتی که هابرماس از آن به وضیعت کلامی ایده آل یاد می کند - مهدی زاده، . - 112 : 1389 مجموعه شرایط و تعامل ها در وضیعت مذکور، بستری را فراهم میسازد که طی آن کنش کلامی در نهایت در مطلوبترین و آرمانیترین وجه آن یعنی کنش ارتباطی یا کنش مفاهمهای خود را نمایان میسازد. سه عنصر اصلی حوزه عمومی از دیدگاه هابرماس چنین است:
حوزه عمومی به مکانی برای تبادل نظر نیاز دارد که برای همه قابل دسترسی می باشد و امکان بیان و مبادله تجربیات اجتماعی و دیدگاهها در آنجا وجود داشته باشد؛ در حوزه عمومی، مواجهه با دیدگاه ها و نقطه نظرات از طریق مباحث عقلانی و منطقی صورت میگیرد. به این معنی که انتخاب سیاسی منطقی تنها زمانی ممکن است که حوزه عمومی در وهله نخست، شناخت و درک آشکاری نسبت به گزینه های ممکن عرضه کند؛ به طوری که هر شخص بتواند از بین آن گزینه ها دست به انتخاب بزند. رسانه ها باید گسترده ترین طیف ممکن چاچوب ها یا چشم اندازها را عرضه کنند تا شهروندان نسبت به آنچه که انتخاب نکرده اند نیز آکاه شوند؛
بازبینی و نظارت سیستماتیک و نقادانه بر سیاستهای دولت، وظیفه اصلی حوزه عمومی است - مهدی زاده، . - 112 : 1389 قهوه خانهها و فیسک بوک به عنوان حوزه عمومی پژوهشگران علاقمند و فعال این حوزه پژوهشی می خواهند به بررسی این موضوع بپردازند که اینگونه فناوری ها چه امکانات و محدودیت هایی برای زندگی سیاسی سالم تر به ویژه از لحاظ تعدیل و تحدید عوامل محدود و مخدوش کننده ارتباطات کلامی، میزان پایبندی به قواعد دموکراسی و حقوق بشر، بوجود میآورند و اینکه آیا در دنیای معاصر با توجه به این پیشرفت ها در زمینه فناوری، می شود انتطار داشت که حوزه عمومی در کشورهای جهان سوم به مانند ایران نیز شکل بگیرد یا نه؟
نگرش مثبت
برخی معتقدند که قهوه خانه ها و شبکه های اجتماعی به مانند فیسک بوک و اخیرا وایبر و واتساپ و ... را می توان به عنوان حوزه عمومی تلقی کرد - بهار، . - 200 : 1392 همچنین فناوری های نوین ارتباطی به ویژه اینترنت می تواند حوزه عمومی را مجدداً در تاریخ احیا کند و به شکلگیری حوزه عمومی مجازی منجر شود. شهروندان میتوانند از طریق اینترنت به گفت وگو و تعامل پیرامون مسائل و موضوعات مورد علاقه بپردازند و از این طریق افکار عمومی به عنوان صدای مردم شکل بگیرد و هر یک می توانند در مخالفت یا موافقت با یک مساله و موضوع اجتماعی و سیاسی دست به کنش مناسب بزنند - مهدی زاده، . - 120 : 1389
اینترنت رسانه ای است که به همه مشارکتکنندگان و کاربران، برای استفاده مشترک از اطلاعات، فرصت برابر اعطا میکند. اینترنت از این لحاظ و بدون اعمال محدودیت از سوی سایر رسانه های جمعی و به مثابه یک واسط جمعی عمل می کند. پیدایش اینترنت به معنای این است که هر کس میتواند با حداقل تلاش و دشواری، به دیگران وصل شود و دیدگاههایش را برای فردی به خصوص یا همگان منتشر سازد. از این لحاظ، اینترنت وسیله ای پایدار جهت تقویت گفت وگوی عمومی درمورد طیف وسیعی از مسائل مربوط به خیر مشترک است - همان:. - 120
