بخشی از مقاله
چکیده
تهران سالها است انتظار زلزلهای بزرگ را میکشد. هر بار که این کلانشهر به واسطه فعال شدن گسلی در دیگر استانهای کشور میلرزد شهروندان تهرانی از ترس آن که مبادا این لرزه همان پیشلرزههای زلزله بزرگ است تا روزها و هفتهها در نگرانی به سر میبرند. اولین واکنش شهروندان تهرانی در صورت وقوع کوچکترین زمین لرژه، پناه آوردن به پارکها و فضای سبز میباشد و همانگونه که بارها مشاهده شده است، بوستانها و پارکهای مجاور محل سکونت شهروندان، اولین مکانی است که مردم بدان پناه میآورند.
سوال مهمی که در اینجا مطرح میشود این است که در هنگام بروز حادثه، آیا سرویس بهداشتی و آب شرب بوستانها قادر به تامین نیازهای شهروندان هستند؟ در این مقاله تلاش شده است تا با نگاهی به معضلات و آسیبهای کنونی سرویسهای بهداشتی بوستانها و پارکهای تهران، چالش بوستانهای تهران را در هنگام حوادث غیرترقبه در تامین آب شرب و سرویس بهداشتی شهروندان بررسی نموده و راهکارهای لازم قبل از بروز حادثه در خصوص کاهش و یا جلوگیری از پیامدهای نامطلوب و و نیز توصیه هایی که در طراحی و ساخت سرویسهای بهداشتی باید مدنظر قرار گیرد تا خسارات حاصله در اثر زمین لرزه به حداقل ممکن برسد اشاره نمود.در این مطالعه که بر روی بوستانهای منطقه 14 شهرداری تهران به عنوان نمونه ای از کل بوستانهای شهر تهران انجام شده است، به بررسی معضلات و مشکلات بوستانها و سرویسهای بهداشتی پرداخته شده است و راهکارهای لازم برای پیشگیری در مواقع بروز بحران ارایه شده است.
در نتیجه انجام این مطالعه مشاهده شد که وجود مشکلات عدیده در سرویسهای بهداشتی موجود و فعلی که باعث ناکارآمدی آنها شده است از یکسو و کمبود سرویسهای بهداشتی مناسب با امکان ذخیره آب از سوی دیگر بوستانها و پارکها را با چالش جدی به ویژه در مواقع بروز بحرن و زلزله مواجه ساخته است از این رو لازم است پارادایمهای حاکم بر مدیریت بحران و تحقق مفهوم شهر ایمن از تفکر سنتی - تقدیرگرایانه - یا بحرانمحور که تلاش برای تجهیز منابع در جهت مقابله با حوادث احتمالی بدون تمرکز بر پیشاندیشیهای قبل از بحران را دارد میبایست به تفکر مدرن - پیشگیرانه - یا خطرمحور تغییر پیدا نماید که تمامی جهتگیریهای برنامهای و اجرایی آن به انجام فعالیتهای قبل از بحران با رویکرد پیشگیری و کاهش خطر حوادث و اثرات آنها معطوف است.
.1 مقدمه
طبق آمار رسمی شهر تهران در حال حاضر شانزدهمین شهر پر تراکم جهان و شهری بظاهر متراکم و در باطن غیر متراکم زیرا مساحت این شهر در طرح جامع شهر تهران 636 کیلومترمربع اعلام شده و جمعیت آن در پایان سال 91 براساس آمار منتشر شده ودر پایگاه اطلاع رسانی وزارت کشور، بیش از 8 میلیون و 430 هزار نفر در شب اعلام شده است. با انجام محاسبه ای ساده تراکم نفر در هر هکتار شهر تهران بیش از 13 هزار نفر میگردد . در واقع در هر ده مترمربع این شهر 13 نفر زندگی می کنند که این تراکم جمعیت برای شهری مثل تهران که بحران های طبیعی رادر سابقه خود دارد، میتواند موجب پدید آمدن یک فاجعه بزرگ شود [1]
از مهمترین و محتملترین عوامل بروز فاجعه در تهران، وقوع زمین لرزه میباشد که میتواند کل شهر تهران و مناطق اطراف آن را تحت تاثیر قرار دهد. برای اثبات این ادعا نگاهی به وضعیت گسلهای شهر تهران نشان میدهد که این شهر از لحاظ جغرافیایی و زمین شناسی در یک گستره طبیعی واقع شده که چندین رشته گسل فعال و نقاط لرزه خیز پراکنده در آن وجود دارد. گسل شمال تهران با طول 75 کیلومتراز لشکرک و سوهانک شروع شده تا فرحزاد،حصارک و به سوی غرب امتداد می یابد.
این گسل در مسیر خود، نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه را در بر می گیرد. همچنین گسل جنوب تهران موسوم به گسل ری با 20کیلو متر از جاده خاوران شروع و با گذر از دولت آباد و حرکت بر روی جاده کمربندی تهران در حد نصاب کوره های آجرپزی چهار دانگه پایان می یابد. گسل شرق نیز که توانایی قوی ترین زلزله را دارا است از شرق به تهران وارد شده و با گذر از اراضی سرخه حصار و حرکت بر روی بزرگراه شهید بابایی تا مجیدیه و سید خندان امتداد می یابد. در این میان تک گسل ملاصدرا نیز که از خیابان شریعتی تا شهرک غرب انتقال یافته، محلات ونک، میرداماد، سعادت آباد و شهرک غرب را در برمی گیرد.
گسل مشا- فشم 400 کیلومترطول دارد و تلاقی آن با گسل شمال تهران در بالای سد لتیان است به این جهت فعالیت این گسل میتواند موجب فعال شدن گسل تهران شود. حال سوالی که در اینجا مطرح میشود این است که در صورت بروز بحران، اولین مکانی که شهروندان بدان پناه میآورند کدام فضاها خواهد بود؟ نیازهای اولیه افراد در این فضاها چه چیزهایی میباشد؟ این فضاها تا چه حد قادر به پوشش این نیازها میباشند؟ چه عواملی در این فضاها بحران زا خواهد بود؟ اقدامات پیشگیرانه جهت کاهش عوامل بحران زا شامل چه مواردی میباشد؟
.2 بررسی جوانب مساله و ابعاد موضوع
برای بررسی و ابعاد موضوع، مساله در دو حالت قابل بررسی است. حالت نخست زمانی است که زمین لرزه در مقیاس کوچک رخ داده و منجر به بروز خسارت نشده است اما شهروندان بدلیل امنیت جانی تا زمان تثبیت اوضاع و رفع نسبی و کاهش خطر زلزله به فضاهای باز پناه آوردهاند. حالت دوم زمانی است که زمین لرزه منجر به بروز خسارت شده و شهروندان نجات یافته خانه و کاشانه خود را از دست داده و یا امکان اسکان در خانههای خود را ندارند و به ناچار به فضاهای امن پناه آورده اند. در هر یک از این دو حالت پارکها و بوستانها بهترین و اصلی ترین و در دسترس ترین مکانهای روبازی هستند که امکان پذیرش شهروندان را دارند.
گاهی به اخبار فراوان منتشر شده پس از وقوع زمین لرزههایی که طی چندین سال اخیر شهر تهران را لرزانده است نشان میدهد که پارکها و فضاهای سبز اولین و نزدیکترین مکانهایی هستند که شهروندان ساکن محلات مختلف شهر تهران تا زمان تثبیت اوضاع بدانها پناه میآورند. به عبارت دیگر بوستانها و فضاهای سبز و مکانهای روباز مهمترین فضا برای استقرار و اسکان اولیه ساکنان شهر تهران محسوب میشوند.
اما بحثی که در اینجا پیش میآید این است که در صورت بروز بحران چند درصد ساکنان شهر تهران فرصت نجات و امکان حضور در فضاهای امن را خواهند داشت؟ چند درصد بوستانها آمادگی پذیرش جمعیت اطراف خود را خواهند داشت؟ بوستانهای بزرگ با چه چالشهایی مواجه خواهند شد؟ پاسخ به هر یک از پرسشهای فوق نیازمند پیش بینی و طرح ریزی سناریوها و برآوردهای مختلف خواهد بود که پرداختن به آن خارج از موضوع مقاله میباشد. اما آنچه از شواهد و شرایط کنونی شهر پیداست این است که در صورت بروز بحران زلزله در شهر تهران، اکثر بوستانها و پارکها فاقد امکانات اولیه لازم برای پوشش جمعیت پناه آورده بدان خواهد بود و همین امر به گسترش بروز بحران و جابجایی ناخواسته افراد پناه آورده بدانها در شرایط نامطلوب و گسترش آسیبهاخواهد شد.
آنچه به عنوان اولین و اساسیترین نیاز افراد پناه آورده به پارکها و بوستانها نمودار میشود آب و در درجه دوم سرویس بهداشتی میباشد و نبود و یا کمبود هر یک از این دو خود منجر به شدت بحران میشود. در حالت نخست بدلیل تهدید زلزله و نه وقوع زلزله امکان تامین آب موردنیاز ساکنان از منازل و ذخایر آب خانهها وجود دارد و سرویسهای بهداشتی منازل در صورت نیاز هر یک از افراد قابل استفاده خواهد بود و چه بسا بسیاری از افراد پناه آورده در صورت نیاز به سرویس بهداشتی، بازگشتن به منازل خود را به ماندن در پارکها ترجیح دهند.
اما در حالت دوم در صورت بروز زلزله جدی شبکه آبرسانی شامل - خطوط انتقال آب از سدها به تصفیه خانهها، تاسیسات تصفیه خانه ها، خطوط انتقال اصلی آب و خطوط لوله آب مشترکین - دچار اختلال شده و تامین آب از سه منبع آب ذخیره شده در پشت سدها، رودخانه ها و چاه های عمیق و نیمه عمیق با مشکل و چالش همراه خواهد شد. در صورتی که منبع تامین کننده چاه آب باشد مشکل و چالش تامین انرژی برای پمپاژ آب و رساندن آب به سطح نیز بدان اضافه خواهد شد و تامین همین موضوع خود بحران دیگری را ایجاد میکند.
موضوع مهم دیگر پس از وقوع زلزله بحران دفع فاضلابهای انسانی خواهد بود، این بحران خود زیر مجموعه بحرانهای بهداشتی و بیماریهای واگیر دار و بحرانهای روانی ناشی از بوی تعفن و آشفتگی در محل اسکان و استقرار موقت افراد خواهد بود. برای تشریح این موضوع کافیست بدانیم که هر انسان در هر روز، حد اقل به دو بار استفاده از سرویسهای بهداشتی و استفاده از حد اقل ده لیتر آب جهت نظافت شخصی نیاز دارد و دفع این میزان آب با در نظر گرفتن حجم جمعیت شهر تهران چالشی اساسی خواهد بود.
{2} بررسی ابعاد مساله دفع فاضلاب نشان میدهد که جمع آوری و انتقال فاضلاب مسیری معکو س توزیع آب را طی میکند. بنابراین پس از زلزله به جز خانه های سالم باقیمانده، سایر منازل براثر شکست لوله های سرویسهای بهداشتی قابلیت استفاده از را از دست خواهند داد و میبایست برای جمع آوری و دفع موقت آن توسط سرویسهای بهداشتی عمومی به مردم سرویس داد که دارای سیستم تصفیه فاضلاب مدفون و ضد زلزله بوده و در صورت ریزش چاههای جاذب قادر به ارائه سرویس پیوسته می باشد.
[2] با توجه به آنکه بر اساس استانداردهای جهانی، به ازای هر 1000 نفر مرد یک چشمه و به ازای هر 500 نفر زن یک چشمه سرویس مورد نیاز است، با توجه به برآوردهای انجام گرفته، شهر تهران به حدود 12 هزار چشمه توالت نیاز دارد که با در نظر گرفتن میانگین هشت چشمه برای هر ساختمان سرویس باید هزار و 500 سرویس بهداشتی عمومی مجهز و کامل احداث شود. [3] در حالی که جدای از تعداد کم و محدود سرویسهای بهداشتی موجود، بیشتر سرویس بهداشتی عمومی موجود در سطح شهر تهران یا بسیار فرسوده، قدیمی و آلوده اند یا به دلیل غیرقابل استفاده بودن تعطیل شدهاند. [4] در گزارشی که تحت عنوان سرویسهای بهداشتی شهر تهران توسط معاونت فنی و طراحی شهری سازمان زیباسازی شهر تهران در سال 1393 تهیه شده است، آسیبهای سرویسهای بهداشتی به صورت زیر عنوان شده است.
همگی این مسائل به همراه کمبود تعداد سرویسهای بهداشتی در اماکن عمومی، باعث شده است تا توالتهای عمومی به معضلی برای مدیریت شهری تبدیل شوند. مشاهدات نشان میدهند که بخش عمدهای از سرویسهای بهداشتی پیامدهای ناخواسته منفی بسیار با خود به همراه دارند. تبدیل شدن به پاتوقی برای معتادان، مساله اقدام های وندالیسمی و تخریب لوازم و تجهیزات سرویسهای بهداشتی و مواردی از این دست، به نظر میرسد که به بخشی جداناپذیر از سرویسهای بهداشتی شهری در تهران تبدیل شدهاند و میتوان آن را جزیی از فرهنگ توالت به حساب آورد. [5]
نقشه جانمایی سرویسهای بهداشتی موجود در سطح شهر تهران
در گزارش مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران که با عنوان بررسی ضوابط احداث، نگهداری و مدیریت سرویسهای بهداشتی عمومی ارایه شده است چهار بعد خوانایی، ترکیب با کاربریهای دیگر فضاهای عمومی، سطح استفاده از سرویسهای بهداشتی و سرانه استاندارد موجود در محل باید در نظر گرفته شود. در خصوص بعد خوانایی، جذابیتهای بصری ساختمان سرویس، پایداری و سازگاری ساختمان با محیط زیست، نورگیری طبیعی، پوشش گیاهی اطراف ساختمان سرویس و پارکینگ، مبلمان و تجهیزات جانبی باید در نظر گرفته شود به لحاظ محل قرارگیری، سرویس بهداشتی باید در مکانهایی احداث شود که فضای عمومی - مانند تفریحی، ورزشی، و ... - بوده و حجم فعالیتی و حجم عابر پیاده بالا باشد و قابلیت مشاهده از بیشتر جهات امکان پذیر بوده و به خطوط فاضلاب موجود نزدیک باشد.
مکانیابی مناسب سرویسهای بهداشتی در سه سطح شهری، منطقهای و محلهای میتواند تعریف شود. در سطح شهری سرویس های بهداشتی در مجاورت ایستگاههای مترو، ترمینالهای مسافربری تاکسی، بازار، نمایشگاهها، مراکز تجاری و اداری، بافتهای تاریخی جاذبههای گردشگری میتوانند جانمایی شوند. در سطح منطقهای سرویسهای بهداشتی در تقاطع خیابانهای اصلی، مراکز خرید، پارکینگها، مراکز شلوغ مانند مراکز تفریحی، ورزشی و پر رفت و آمد میتوانند احداث شوند.
[6] در این مطالعه که به صورت موردی بر روی سرویسهای بهداشتی منطقه 14 شهرداری تهران انجام شده است، به بررسی مشکلات سرویسهای بهداشتی موجود و ارایه راهکار برای مدیریت آنها به ویژه در زمان بروز بحران پرداخته است. منطقه 14 شهرداری تهران با مجموعه مختلفی از مسایل و مشکلات در زمینه کاربری اراضی، پتانسیل سوانح طبیعی، تاسیسات و تجهیزات، سازمان فضایی ترافیک، محیط زیست و مسایل جمعیتی و اجتماعی فرهنگی مواجه هست که هر یک از آنها به نحوی بر اقدام توسعهای جانمایی و ساخت سرویسهای بهداشتی تاثیرگذار است.
