بخشی از مقاله
چکیده
خاك به عنوان منبع طبیعی تجدید ناپذیر، سرمایه ملی و بستر حیات در معرض تخریب بسیاري قرار گرفته است. سرعت رشد جمعیت جهان با نسبت 1/8 درصد در هرسال و متعاقب آن ناآگاهی و عدم مدیریت مناسب با توجه به توزیع نامتعادل منابع خاك در کره زمین، تلاش انسان به منظور دستیابی به انواع مواد غذائی و محصولات کشاورزي، محدودیت موجود در منابع خاك و سرانه زمین و… این تخریب و هدر رفت را تشدید نموده است.
در کل دنیا، 562 میلیون هکتار از اراضی کشاورزي و 685 میلیون هکتار از زمین هاي مرتعی تحت تخریب شدید خاك قرار دارند. 75 درصد هدررفت خاك در جهان بر اثر فرسایش آبی، 83 درصد بر اثر فرسایش بادي، 90 درصد تخریب شیمیائی و 60 درصد تخریب فیزیکی بوده که بیشترین تخریب خاك در کشورهاي در حال توسعه می باشد. آلودگی خاك ناشی از دفن زائدات شهري – صنعتی، شور شدن خاك بر اثر مصرف نامعقول کود ها، شخم هاي نامناسب زراعی، از دست رفتن جنگل ها و پوشش هاي گیاهی، نامناسب بودن سیستم هاي آبیاري و… از عوامل عمده تخریب خاك به شمار می روند.
بیابان زائی در زمین هاي خشک و نیمه خشک که کشورمان نیز جزو آن ها محسوب می شود به وقوع می پیوندد و یکی از پیامدهاي هدر رفت خاك به شمار می رود. ایران یکی از هفت کشور آسیائی است که بیشترین میزان هدررفت خاك را دارد. 20 درصد کاهش قابلیت تولید محصول نیز یکی دیگر از پیامدهاي اتلاف منابع خاك در کشور به شمار می آید. در راستاي دستیابی به مدیریت پایدار منابع خاك و جلوگیري از اتلاف آن دو استراتژي عمده وجود دارد:
-1 احیاء خاك ها و اکوسیستم هاي تخریب شده
-2 بکارگیري تکنولوژي هاي کشاورزي سازگار و بهسازي آن ها. به منظور نیل به این استراتژي ها برخی راهکارهاي عملی عبارتند از: الف- جنگل کاري و مدیریت پوشش هاي گیاهی ب- احیاء خاك هاي شور، فاقد مواد مغذي و آلوده ج- توسعه روش ها و سیستم هاي مناسب شخم مثل شخم حفاظتی، بکار گیري مالچ ها و دیگر بقایاي گیاهی د- مدیریت تلفیقی کود ها, مواد مغذي و استفاده معقولانه از آن ها ذ- استفاده از روش هاي مناسب حفاظت آب شامل آبیاري قطره اي، نیمه آبی، بازیابی آب و مدیریت سفره آب زیر زمینی ر- بهبود سیستم هاي زراعی/ تولیدي و .…
مقدمه
جمعیت جهان از 6 بیلیون نفر در سال 1998 با نسبت 1/8 درصد در هر سال رو به افزایش است و انتظار می رود در سال 2025 به 8 بیلیون ودر سال 2050 به9/4 بیلیون برسد . - Ahlander, 1994 - بیشترین رشد جمعیت در کشورهاي در حال توسعه وجود دارد. میزان نیاز جهانی به غذا در طول سال هاي 1990-2030 دو برابر شده و انتظار می رود در کشورهاي جهان سوم حدود 2/5 تا 3 برابر افزایش یابد . - Dailey et al., 1998 - با وجود این چالش ها جامعه بشري به منظور تامین غذا، چرخه هاي زائدات، تامین آب و... به خاك نیازمند است که بستر حیات شمرده شده و تعادلی پویا با هیدروسفر، اتمسفر و لیتوسفر دارد.
فعالیت هاي ناپایدار انسانی بر اثر ناآگاهی یا آگاهی نادرست می تواند به تخریب شدید خاك و هدررفت این منبع ملی منتهی شود. بدین منظور ارزیابی دقیق منابع خاك با توجه به قابلیت آن و تهدید فشارهاي طبیعی و انسانی بسیار حائز اهمیت است که در اثر عدم توجه، کاهش کیفیت آب، تولید و خروج گازهاي گلخانه اي به اتمسفر و گرم شدن جهانی هوا، فقر، سوء تغذیه، گرسنگی و مشکلات اقتصادي از پیامدهاي آن است. علیرغم آن، مدیریت پایدار منابع خاك به عنوان سرمایه ملی اغلب با محدودیت هاي بسیاري روبروست و ساختارهاي مدیریتی مورد نیاز بدین منظور به مقدار کم توسعه یافته اند. هدف این مقاله، توصیف منابع خاك به عنوان سرمایه ملی و ارزشیابی اهمیت و شدت اتلاف این منابع و عوامل تهدیدکننده آن و در نهایت ارائه راهکارهائی به منظور پیشگیري از اتلاف منابع خاك می باشد.
در نتیجه افزایش سریع جمعیت و محدودیت منابع خاك، سرانه زمین در کشورهاي در حال توسعه به سرعت کاهش یافته است - جدول . - 1 در کل دنیا، 562 میلیون هکتار از زمین هاي کشاورزي و 685 میلیون هکتار از اراضی مرتعی تحت تخریب و هدررفت خاك قرار دارند. فرایندهاي فیزیکی چون سله بستن، فشرده شدن خاك، فرسایش و فرایندهاي شیمیائی مانند از بین رفتن مواد غذائی بر اثر اسیدي و شور شدن خاك و فرایندهاي بیولوژیک مانند از دست رفتن مواد آلی خاك به همراه سایر عواملی چون خشکسالی، تغییرات آب و هوائی و ... روند هدررفت این سرمایه ملی را تشدید نموده است . - Lal, 2000 -
با این وجود افزایش فعالیت هاي کشاورزي به منظور تولید محصول, فشارهاي شدیدي را بر منابع خاك وارد نموده است که در اینجا برخی از عوامل تهدید ناشی از فعالیت ناپایدار کشاورزي اشاره
می گردد: سیستم هاي نامناسب شخم زمین هاي زراعی - در شیب هاي تند و خاك هاي کم عمق - و شخم زمین هاي حاشیه اي بدلیل کمبود زمین اولیه کشاورزي در برخی مناطق با تراکم جمعیتی زیاد - Cassman and Pingali, 1995 - یکی از عوامل تهدید شمرده می شود که از پیامدهاي آن، فرسایش خاك است. مناطق جنگلی در حفظ خاك به عنوان بستر حیات نقش بسیار مفیدي داشته و پیشگیري کننده فرسایش آبی و بادي اند که در اثر استفاده ناپایدار و تبدیل آن ها به زمین هاي کشاورزي، روند هدررفت خاك افزایش می یابد که خود پیامدهاي فیزیکی و شیمیائی.
