بخشی از مقاله
چکیده
توسعه فرهنگی از معیار های اصلی خودباوری و عوامل کلیدی توسعه پایدار بوده و اگر از فرهنگ و هویت تاریخی و خلاقیت بومی غفلت شود و تنها متکی بر الگوهای بیرونی باشد، پایدار نخواهد ماند. توسعه فرهنگی فرآیندی بلند مدت و درونزا بوده که حاصل سازوکارهای تاریخی، سیاسی، اجتماعی، انسانی می باشد و نمی توان آنرا از بیرون وارد کرد. هدف این پژوهش بررسی وضعیت توسعه فرهنگی در کشور در سطح توصیفی، شناسایی موانع شکل گیری توسعه فرهنگی در بر پایه یک چارچوب نظری در سطح تبیینی، تشخیص چالش های و ارائه راهکارهایی جهت تقویت آن و برون رفت از شرایط موجود می باشد. روش پژوهش، اسنادی از طریق جستجو در منابع کتابخانه ای بصورت توصیفی-تحلیلی و استنباط های نظری می باشد. استدلال شده است که برخی عوامل درونی و برخی بیرونی بوده و با تعامل بر هم، منجر به شکل گیری یک نظام اجتماعی نامتوازن شده است. یافته ها نشان داد که وضعیت فرهنگی و شاخص های توسعه یافتگی در بعد فرهنگ وضعیت مساعدی نداشته و در این میان، موارد ازجمله: انسجام درونی جامعه، فرهنگ سنتی، سنت ایرانی، فرهنگ استبداد دوران معاصر، تأخر فرهنگی، مشکلاتی مربوط به تیپولوژی شخصیتی ایرانیان، چند فرهنگی، ناهمزمانی ذهنی، شکاف فرهنگی، موانع مدیریتی، تفکرات سلیقه ای نخبگان سیاسی، ناکارآمدی نظام آموزشی از عوامل تأثیر گذار می باشند.
کلمات کلیدی: توسعه فرهنگی، چالش های توسعه، راهکارهای توسعه، توسعه پایدار
مقدمه
مفهوم توسعه یافتگی یکی از موضوعات مهمی است که در نیمه دوم قرن بیستم در عرصه روابط بین الملل توجه بسیاری از صاحبنظران را به خود جلب نموده است. تا چند دهه قبل، نگاه به توسعه، نگاهی یک بعدی، کمی و با نگاه اثباتگرایانه بود و بیشتر بر روی مفاهیم اقتصادی تمرکز داشت و به همین سبب، برداشت هایی که از توسعه می شد، بیشتر به مفهوم نوسازی و رشد مادی نزدیک بود. با ضعیف شدن کشورهایی که اقتصاد را برای توسعه ملاک قرار داده بودند، مفهوم توسعه اقتصادی نیز کم کم جایگاهش سست شده و نگاه به توسعه معطوف به ابعاد چندگانه: اقتصادی، سیاسی ، فرهنگی، اجتماعی و انسانی شده و مفهوم توسعه دربرگیرنده پیشرفت و ترقی جامعه در تمام ابعاد زندگی بشر گردید.
ملاحظه گردید که جامعه در کنار رشد مفاهیم مادی، نیازمند ضروریات دیگری از جمله : رشد ابعاد شخصیتی انسان، عدالت و برابری های اجتماعی، سلامت روح و جسم، آزادی بیان، سرمایه اجتماعی، افزایش امید به زندگی، مشارکت شهروندی و تحقق جامعه مدنی نیز می باشد. لذا اندیشمندان معتقد هستند که توسعه زمانی محقق می شود که ابعاد مختلف زندگی بشر را در بر گرفته و باعث تحول در هم ظواهر و زوایای پنهان جامعه گردد. در خصوص ماهیت توسعه، اختلاف نظر چندانی بین صاحبنظران وجود ندارد ولی درباره روش ها و ابزارهای تحقق به آن، عناصر تشکیل دهنده و اولویت این آنها، دیدگاههای متفاوتی وجود دارد.
ریشه این اختلافنظرات در این خصوص است که توسعه یافتگی یک پدیده ای درونی است یا بیرونی؟ آیا توسعه یافتگی با سلطه گری و استعمار امکان پذیر است یا خیر؟ کدام بعد جامعه، جایگاه تاثیر بیشتری در توسعه دارد. با توجه به موارد ذکر شده، در تعریف توسعه باید چند مورد را توجه کرد: اولا توسعه یک مفهوم ارزشی، چند بعدی و پیچیده می باشد، ثالثأ ارتباط نزدیکی با مفهوم بهبود دارد، ثالثا توسعه اگر در فرهنگ و تاریخی و مذهبی ریشه نداشته باشد، پایدار نمی ماند. امروزه تحقق توسعه پایدار، دغدغه همه کشورهاست. از آنجا که انسان ها موجوداتی فرهنگی - اجتماعی هستند، زیربنای توسعه پایدار، تحقق توسعه فرهنگی می باشد.توسعه فرهنگی نوعی تحول است که از طریق تراکم برگشت ناپذیر عناصر فرهنگی در یک جامعه محقق می شود و بر اثر آن جامعه کنترل موثرتری بر محیط طبیعی و اجتماعی دارد. توسعه زمانی محقق می شود که رشد و بهبود، بصورت همه جانبه و در تمام ابعاد اجتماع اتفاق بیوفتد.
طرح مسئله
دغدغه توسعه یافتگی، پیشرفت و ثبات سیاسی در ایران، مدتهاست که ادامه دارد. کشورهای هم رده ایران راه خود را پیدا کرده ولی ما همچنان در نزاع های درونی - فکری و سیاسی - غوطه وریم. ما قبل از کشورهایی مثل مالزی، کره جنوبی و حتی چین اقدام به توسعه کردیم ولی تا کنون توفیق قابل توجهی در این زمینه نیافته ایم. این واقعیت تلخ را باید پذیرفت که افکار ما غلط بوده است و نتوانستیم مسائل خود را خوب تشخیص دهیم. مرتبأ نظام های سیاسی و اجتماعی خود را عوض می کنیم. افکار خوب خود را در سخنرانی ها نتوانسته ایم به عملی کنیم. افکار غربی را بهتر و سریع تر ترجمه کرده و ریسندگی و بافندگی خود را به آن اضافه می کنیم. - سریع القلم، محمود، . - 1381
سوالی که وجود دارد این است که چرا تاکنون کشور ما علی رغم گذشت شش دهه از برنامه های توسعه، نتوانسته است به الگویی واحدی در زمینه توسعه دست یابد؟ چرا نخبگان ما از گذشته درس نمیگیرند و اشتباهات خود را بارها تکرار میکنند؟ اگر ریشه مسائل رژیم قبل را بخواهیم به بیگانگان نسبت دهیم پس چه توجیهی برای مشکلات بعد از انقلاب داریم؟ چراما عموماً ریشه علت ها و اشتباهاتمان را در خارج از خود پیگیری می کنیم، به دنبال ، مشکلات و ریشه اشتباهاتمان می گردیم؟ همیشه به دنبال این بوده ایم که کم کاری خود را به طریقی توجیه نماییم.
و وقتی اشتباهی سر میزند آن را به دیگران نسبت می دهیم؟ افکارمان را چقدر توانسته ایم عملی کنیم؟ و سوالات مشابه زیادی وجود دارد. در این نوشتار با توجه به گسترده بودن مفهوم توسعه فرهنگی، تنها به بررسی و شناخت وضعیت توسعه فرهنگی در ایران در سطح توصیفی، سعی در شناسایی و تحلیل موانع توسعه فرهنگی بر پایه یک چارچوب نظری در سطح تبیینی و همچنین تشخیص چالش های موجود در این مسیر شده است. ضمن اینکه، پیشنهادات و راهکارهایی جهت تقویت توسعه فرهنگی نیز ارائه شده است. لذا سوالی که این نوشتار در پی پاسخ دادن به آن می باشد این است که: برای تحقق توسعه فرهنگی در ایران چه موانعی وجود دارند؟
اهمیت پژوهش
توسعه یکی از مهمترین خواسته های کشورهای در حال توسعه بوده و آینه تمام نمای رشد جوامع در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، انسانی می باشد. از آنجا که توسعه فرهنگی، بستر مناسبی برای تحقق سایر ابعاد توسعه می باشد، دغدغه مهمی برای نظریه پردازان و صاحبنظران بوده و در میان سایر ابعاد توسعه از اهمیت بیشتری برخوردار است.توسعه فرهنگی تبدیل به الگو و مصداق جوامعی که خواهان توسعه هستند، شده است. فرهنگ جزو پیش شرط های بنیادین تحقق توسعه و آرمان بنیادین توسعه در هر جامعه ای می باشد، لذا صاحبنظران توسعه تأکید زیادی بر ابعاد فرهنگی و اجتماعی به عنوان مهمترین عوامل تحقق توسعه پایدار دارند. بطور کلی درک و فهم و شناسایی مفاهیمی همچون اجتماع، فرهنگ و توسعه فرهنگی در سرنوشت کشورها ، اهمیت فراوانی دارد و بدون تحقق توسعه فرهنگی، تحقق توسعه پایدار و همه جانبه امکان نمی باشد.
اهداف پژوهش
در این پژوهش با تأکید بر استدلال های نظری و تحلیل های توصیفی اهداف ذیل را دنبال می گردند:
·بررسی وضعیت توسعه فرهنگی در ایران
·بررسی موانع تأثیر گذار در تحقق توسعه فرهنگی در ایران
·بررسی چالش های تحقق توسعه فرهنگی در ایران
· ارائه راهکارهایی در جهت ارتقاء توسعه فرهنگی در ایران
تئوری و پیشینه تحقیق
پژوهشی با عنوان »موانع توسعه فرهنگی در ایران: بر اساس رهیافت های متفاوت توسعه« توسط محمد توحید فام انجام شده است.در این پژوهش با تأکید بر بعد فرهنگی به مثابه توسعه پایدار و رهیافتی درونزا به توسعه، بعد از بررسی عوامل فرهنگی و اجتماعی به عنوان عوامل زمینه ساز توسعه، به شناسایی موانع توسعه فرهنگی در ایران پرداخته و نتیجه گیری کرده است که »توسعه یافتگی فرهنگی عمدتا تحولی داخلی بوده که تابع حل بحران انسجام درونی می باشد و تنها در این صورت است که محقق خواهد شد.«دکتر محمود سریع القلم در کتاب "عقلانیت و آینده توسعه یافتگی ایران" که حاصل بیش از ده سال تحقیق و تدریس وی در خصوص توسعه یافتگی در ایران می باشد، اعتقاد دارد که پس از گذشت چندین دهه از برنامه ریزی در ایران، ما همچنان در نزاع های فکری غوطه ور هستیم و هنوز مسیر واحد و مطمئنی برای توسعه را پیدا نکرده ایم و ریشه آن را فکری و درونی می داند.
