مقاله جایگاه اهداف تربیتی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش

بخشی از مقاله

چکیده
تحقق ارزش ها و آرمان های متعالی انقلاب اسلامی مستلزم تلاش همه جانبه در تمام ابعاد فرهنگی، علمی، اجتماعی و اقتصادی است. عرصه تعلیم و تربیت از مهم ترین زیرساختهای تعالی همه جانبه کشور و ابزار جدی برای ارتقای سرمایه انسانی شایسته کشور در عرصه های مختلف است. فرایند تعلیم و تربیت، امری زمان بر و دیربازده است که در طولانی مدت به بار می نشیند. مخاطبان نظام آموزش و پرورش، کودکان و نوجوانانی هستند که آنچه را امروز فرا می گیرند، فردا در رفتار و افکار خویش متجلی می سازند. در نتیجه فعل و انفعالات آموزشی و تربیتی امروز بر چگونگی شکل گیری فرداهای دور و نزدیک تاثیر می گذارد.

به همین دلایل، امروزه نهادهای آموزشی در اکثر کشورهای جهان با مسئله تدوین و اجرای برنامه های راهبردی تحول آفرین دست و پنجه نرم می کنند. از این رو همه مسئولان و دست اندرکاران نظام آموزش و پرورش بر آنند تا سندی پی ریزی کنند که بتواند آنان را هرچه بیشتر به هدف های نظام تعلیم و تربیت نزدیک کند. بنابراین در این پژوهش به بررسی بعدهای تربیتی و اهداف ارائه آن در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش پرداخته شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که نتیجه فرآیند تربیت، آماده شدن افراد جامعه برای تحقق آگاهانه و اختیاری مراتب حیات طیبه در همه ابعاد در مسیر قرب الی االله است.

بر این اساس می توان هدف کلی جریان تربیت را آمادگی متربیان برای تحقق آگاهانه و اختیاری مراتب حیات طیبه در همه ابعاد برشمرد. اما این آمادگی نیز در صورتی محقق خواهد شد که همه مولفه ها و ابعاد هویت متربیان به شکلی یک پارچه در راستای شکل گیری جامعه صالح و پیشرفت مداوم آن بر اساس نظام معیار اسلامی تکوین و به طور پیوسته تعالی یابد. از آنجا که انسان نقشی اساسی در شکل گیری هویت فردی و جمعی خویش و تشکیل جامعه صالح دارد، لذا لازم است که با درک موقعیت خویش و دیگران و با استناد به اعمال فردی و جمعی مبتنی بر نظام معیار اسلامی، در تحقق هدف کلی تربیت بکوشد.

کلمات کلیدی: اهداف تربیتی، آموزش و پرورش، سند تحول بنیادین.

.1 مقدمه

دوران نوین در جهان آنچنان با شتاب به سمت پیشرفت، تغییر و تحول در عرصه های گوناگون در حرکت است که زندگی انسان ها و مناسبات بین آن ها را به طور عمیق تحت تاثیر قرار داده است. یکی از بنیادی ترین اقدامات دولت های جهان در همگامی با پیشرفت و توسعه جهانی تغییر نگرش به آموزش کشور در سطوح متفاوت و تربیت نسلی جدید و نواندیش برای جامعه است . امروزه تربیت نیروی انسانی توانمند و موثر با ویژگی ها، بافت خاص فرهنگی و اجتماعی و هنجارها و ارزش های حاکم بر هر جامعه ای از زیرساخت های مهم توسعه و پیشرفت محسوب می شود . نظام آموزش کشور ما نیز برای هماهنگی با این دگرگونی ها و مواجهه با چالش های برآمده از آن ها نیازمند نوآوری، تغییر و تحول است . - Hassani, 2006 -

تعلیم و تربیت از جمله دغدغه های مشترک جوامع انسانی است . کشورها و ملتها براساس طرز فکر و مکتب فلسفی و سیاسی خود، مقاصد تربیتی خود را تعریف میکنند و این در سبک و روش به تفاوت در اهداف تربیتی میانجامد . برای شروع هر کاری باید مقاصد و اهداف آن عمل معین و روشن باشد تا برای تحقق آرمانهای مورد نظر از بهترین روشها و وسایل استفاده گردد. آموزش و پرورش نیزچنین است برای این که معلم و مربی تعلیم و تربیت را آغاز نمایند در ابتدا بایسته است هدف از تعلیم و تربیت برای آنان مشخص باشد و بدانند که چگونه انسانها را تربیت کنند و در این صورت چه تغییراتی باید حاصل گردد تا با طرحریزی و روش به اجرا بپردازند.

فرایند تعلیم و تربیت، امری زمان بر و دیربازده است که در طولانی مدت به بار می نشیند. مخاطبان نظام آموزش و پرورش، کودکان و نوجوانانی هستند که آنچه را امروز فرا می گیرند، فردا در رفتار و افکار خویش متجلی می سازند. در نتیجه فعل و انفعالات آموزشی و تربیتی امروز بر چگونگی شکل گیری فرداهای دور و نزدیک تاثیر می گذارد. به همین دلایل، امروزه نهادهای آموزشی در اکثر کشورهای جهان با مسئله تدوین و اجرای برنامه های راهبردی تحول آفرین دست و پنجه نرم می کنند . - Navid, 2012 - از این رو همه مسئولان و دست اندرکاران نظام آموزش و پرورش بر آنند تا سندی پی ریزی کنند که بتواند آنان را هرچه بیشتر به هدف های نظام تعلیم و تربیت نزدیک کند.در این پژوهش به بررسی بعدهای تربیتی و اهداف ارائه آن در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش پرداخته شده است.

.2 روش پژوهش
پژوهش حاضر بر اساس هدف، کاربردی و توسعه ای و بر اساس ماهیت و روش، اسنادی تحلیلی است و همچنین برای تجزیه و تحلیل اطلاعات، از روش تحلیل محتوای کیفی و مقداری اطلاعات آماری بهره گرفته شده است. برای تنظیم چارچوب مفهومی پژوهش از منابع کتابخانه ای، اسناد، نشریات و مقالات معتبر در حوزه اهداف تربیتی و سند تحول بنیادین آموزش و پرورش استفاده شده است.

.3 سند تحول بنیادین آموزش و پرورش
مراد از تحول بنیادین در آموزش و پرورش فراهم آوردن زمینه حول عمیق ریشه ای همه جانبه، نظام مند و کل نگر، آینده نگر، مبتنی بر آموزه های وحیانی و معارف اسلامی و متناسب با فرهنگ اسلامی- ایرانی می باشد . - Navid, 2001 - تغییر بنیادی به منظور توصیف تغییر سازمانی که در آن تغییر درونی ارزش ها، آرزوها و رفتارهای افراد را به تغییر بیرونی فرایندها، راهبردها، کارها و سیستم ها پیوند می زند، به کار می رود. در تغییر بنیادی یادگیری وجود دارد. سازمان کار جدیدی انجام نمی دهد، بلکه توانایی انجام کارها به شیوه ای جدید را یاد می گیرد. در واقع توانایی تغییر مداوم را ایجاد می کند. تاکید بر تغییر درونی و بیرونی آنجاست که سازمان های بزرگ صنعتی با زمان دست و پنجه نرم می کنند. تغییر راهبردها، ساختارها و سیستم ها کافی نیست، بلکه باید تفکری که این راهبردها و ساختارها ایجاد می کند، را تغییر داد . - Sange, 2006 -

تحقق ارزش ها و آرمان های متعالی انقلاب اسلامی مستلزم تلاش همه جانبه در تمام ابعاد فرهنگی، علمی، اجتماعی و اقتصادی است. عرصه تعلیم و تربیت از مهم ترین زیرساختهای تعالی همه جانبه کشور و ابزار جدی برای ارتقای سرمایه انسانی شایسته کشور در عرصه های مختلف است. تحقق آرمان های متعالی انقلاب اسلامی ایران مانند احیای تمدن عظیم اسلامی، حضور سازنده، فعال و پیشرو در میان ملت ها و کسب آمادگی برای برقراری عدالت و معنویت در جهان در گرو تربیت انسان های عالم، متقی و آزاده و اخلاقی است .تعلیم و تربیتی که تحقق بخش حیات طیبه، جامعه عدل جهانی و تمدن اسلامی و ایرانی باشد. تحقق این هدف نیازمند ترسیم نقشه راهی است که در آن نحوه طی مسیر، منابع و امکانات لازم، تقسیم کار در سطح ملی و الزامات آن به صورت شفاف و دقیق مشخص شده باشد.

در تهیه سند ملی تحول بنیادین آموزش و پرورش، کوشش شده است تا با الهام از اسناد بالادستی و بهره گیری از ارزش های بنیادین آن و توجه به هدف های راهبردی نظام جمهوری اسلامی ایران، چشم انداز و هدف های تعلیم و تربیت در افق 1404 هجری شمسی تبیین شود.سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در حقیقت برنامه راهبردی آموزش و پرورش می باشد. یکی از گسترده ترین طرح های نرم افزاری است که با تاکید بر جنبه های کیفی، رابطه عناصر در درون و با محیط پیرامون و مباحث ساختاری تدوین شده است. قلمرو سند عرصه های توسعه اعم از اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را در آموزش و پرورش در بر می گیرد و برای آنها تعیین تکلیف می کند. این سند پایه، ملاک و راهنمای تثمیم گیری های اساسی برای هدایت، راهبری، نظارت و ارزشیابی نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی به منظور تحقق تحولات محتوایی و ساختاری است . - Ranaei, 2014 -

.4 اهداف تربیتی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش

انسان موجودی سرکش است که برای تداوم حیات بشری خود نیازمند راهنمایی و تربیت است. خصوصیات جسمی، غرایز و هوس های انسان باید تحت کنترل و نظارت باشد، زیرا در غیر این صورت به سمت نابودی پیش می رود . انسان موجودی آزاد است و آزادی او را موظف می کند که بر طبع سرکش خود فایق آید. بنابراین برای شناخت جهان و انجام اعمال صحیح، منطقی و انسانی لازم است که بر قوا و غرایز جیوانی خود غلبه کند و آن ها را به اطاعت وا دارد. پس تربیت از مهم ترین دغدغه های بشری است که ریشه در هزاران نسل پیش دارد و آثار آن در نسل های بعدی به طور متوالی ادامه می یابد. بدین ترتیب جوامع مختلف بر اساس فلسفه، فرهنگ و انتظارات خود اهداف مختلفی را برای تربیت مطرح می کنند. در این راستا صاحب نظران عرصه تعلیم و تربیت جوامع مختلف اهداف متفاوتی را برای این امر ذکر کرده اند و این موضوع، اگرچه ارائه توصیفی مشخص از اهداف تربیت را دشوار ساخته است، بیانگر اهمیت توجه به آن می باشد. در واقع بدون وجود هدف، فعالیت های انسان فاقد معناست و این امر در تربیت وجهه ای خاص تر می یابد.مبانی سند تحول بنیادین ساحت های شش گانه ای را برای اهداف تربیتی ارائه نموده است:

.1-4 اهداف ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی:

ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی بخشی از جریان تربیت رسمی و عمومی است، ناظر به رشد و تقویت مرتبه ی قابل قبولی از جنبه ی دینی و اخلاقی حیات طیبه در وجود متربیان و شامل همه تدابیر و اقداماتی که جهت پرورش ایمان و التزام آگاهانه و اختیاری متربیان نسبت به مجموعه ای از باورها، ارزش ها، اعمال و صفات اعتقادی و اخلاقی و در راستای تکوین و تعالی هویت دینی و اخلاقی ایشان صورت می پذیرد. لذا قلمرو ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی، ناظر به خود شناسی و معرفت نسبت به خداوند متعال، معاد، نبوت و پذیرش ولایت رهبران دینی و پیروی از ایشان است که به حق برترین انسان های کامل در طول تاریخ هستند.بنابریان اهداف کلی تربیت در این ساحت را می توان به این صورت خلاصه کرد: پذیرش آزادانه و آگاهانه دین اسلام، تلاش مداوم جهت ارتقای ابعاد معنوی وجودی خویش و دیگران، خودشناسی و دیگرشناسی برای پاسخ گویی مسئولانه به نیازها، محدودیت ها و پیشرفت ظرفیت های وجودی خویش و دیگران، تلاش پیوسته برای خودسازی و اصلاح دیگران، تلاش پیوسته برای حضور موثر و سازنده دین و اخلاق در تمام ابعاد فردی و اجتماعی زندگی.

.2-4 اهداف ساحت تربیت اجتماعی و سیاسی:

ساحت تربیت اجتماعی و سیاسی بخشی از جریان تربیت رسمی و عمومیناظر به کسب شایستگی هایی است که متربیان را قادر می سازد تا شهروندانی فعال و آگاه باشند و در فعالیت های سیاسی و اجتماعی مشارکت کنند. جهت گیری ساحت تربیت اجتماعی و سیاسی تربیت برای عضویت فضیلت مدارانه در خانواده صالح و جامعه صالح است. ارتباط با خانواده یکی از اساسی ترین مولفه های ارتباطی است که در شکل گیری بنیادی های هویت انسان ها نقشی انکار نشدنی دارد. بر این اساس زندگی خانوادگی، آمادگی برای آن و شکل گیری و تداوم این شکل از حیات اجتماعی از مولفه های اصلی و اساسی تربیت اجتماعی است. در تربیت رسمی و عمومی، صرف نظر از تاکید بر شایستگی های پایه به نقش های جنسیتی ماند نقش پدری و مادری نیز توجه جدی می شود.

نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران با تدوین مجموعه ای از اهداف کلی آموزشی در پی تربیت و رشد انسان در همه ابعادش است. با مروری کلی بر این اهداف می توان پی برد که بعد اجتماعی یکی از مهم ترین ابعادی است که در نظام آموزشی ایران مورد توجه قرار گرفته است. طی سال های اخیر گاهی اهداف اجتماعی و سیاسی تربیتی با یکدیگر تلفیق شده اند. این اهمیت از مقایسه تعداد اهداف مورد نظر در هر بعد به دست می آید. اهداف کلی، غایت و جهت حرکت تعلیم و تربیت رسمی کشور را نشان می دهد و بیانگر آن است که نظام آموزشی ایران، لازم است این اهداف بر اساس آموزه های دینی و وحیانی تدوین گردند تا با فلسفه اجتماعی حاکم بر جامعه، یعنی جنبه مشترک افکار، عقاید، ایده آل ها و آرزوها، آداب و سنن و میزان ها و مبانی اخلاقی مردم جامعه نیز هماهنگ باشند.

بر اساس مجموعه مصوبات شورای عالی آموزش، اهداف کلی تربیت اجتماعی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش به این شرح است: .1 پرورش روحیه پاسداری از قداست و روابط خانواده بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی، .2 پرورش روحیه تحقق بخشیدن به قسط اسلامی و پاسداری از آن، .3 پرورش روحیه برادری و تعاون اسلامی و همبستگی ملی و فرهنگی و تقویت آن، .4 پرورش روحیه امر به معروف و نهی از منکر به عنوان وظیفه ای همگانی، . 5 پرورش روحیه احترام به قانون و التزام به رعایت آن، .6 پرورش روحیه نظم در روابط فردی و اجتماعی، .7 پرورش روحیه مسئولیت پذیری و مشارکت در فعالیت های دینی، فرهنگی و اجتماعی، .8 پرورش روحیه تولی و تبری، .9 پرورش روحیه گذشت، فداکاری و ایثار در روابط اجتماعی، .10 پرورش سعه صدر و تحمل آراء دیگران در برخورد