بخشی از مقاله
چکیده
گسترده شدن فن آوری اطلاعات و نفوذ وسایل ارتباطات از راه دور به عمق جامعه، ابزارها و روشهای آموزش در جوامع را نیز متحول کرده و این تحول در جهتی است که هر فرد در هر زمان و هر مکانی بتواند با امکاناتی که خود مشخص می کند، مشغول یادگیری شود؛ ویژگی اصلی و اساسی آموزش الکترونیکی، علاوه بر دسترسی آسان به اطلاعات، ویژگی ارتباطی و تعاملی آن است که از نقطه نظر فلسفی مبتنی بر دیدگاه ساختن گرایانه و مشارکتی است. محیطهای یادگیری ساختن گرا، به گونهای سازماندهی میشوند که فرصت کافی برای یادگیرندگان برای تعامل با همکلاسی ها، معلمان و سایر عوامل آموزشی فراهم آید. بدون برقراری تعامل، نه تنها یادگیرندگان انگیزه ای برای ادامه دوره در خود نمی بینند، بلکه یادگیری نیز به وقوع نمی پیوندد. اما بحث تعامل در محیط آموزش الکترونیکی، بسیار پیچیده تر از آموزش سنتی است. همین نکته کافی است تا متخصصان آموزش را وادارد تا بیشتر از پیش به مسأله تعامل در محیط آموزش الکترونیکی بیندیشند. در مقاله حاضر انواع تعامل، چگونگی تعامل و ابزارهای تعامل در آموزش الکترونیکی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
کلمات کلیدی: برنامه های گروهی، یادگیری الکترونیکی، محیط های یادگیری ساختن گرا، تعامل
.1 مقدمه
جامعه بشری در حال پشت سر گذاشتن تحول عمیقی است؛ نه تنها چگونگی زندگی کردن ما دچار تحول میشود، بلکه مفاهیم بنیادین زندگی از مفهوم کار گرفته تا مفهوم آموزش، دستخوش تحول اساسی می شود - مجیدی، . - 1380 نحوه تعامل بین محیط های یادگیری، آنقدر ارزش دارد که مورد توجه همه فعالان آموزش قرار گیرد تا در سایه آن این محیط ها به جای خنثی کردن فعالیت های یکدیگر و قرار گرفتن در جبهه معارض هم، نقش مکمل بر عهده گرفته و روند تحقق هدف های آموزشی و پرورشی را تسریع کنند. دامنه نفوذ فناوری اطلاعات به حوزه آموزش که مهم ترین رکن بقا و رشد و تعالی بشر است نیز گسترش یافته است.
ظهور شبکه های ارتباطی گسترده از قبیل اینترنت، در کنار ابزار و امکانات آموزشی پیشرفته، باعث تحول در روشهای آموزشی شده و این امکان را فراهم کرده است تا بتوان طیف وسیعی از فراگیران را در نقاط مختلف و از فواصل دور و نزدیک تحت پوشش شبکه آموزشی درآورد و با روش هایی متفاوت از انواع سنتی، بدون نیاز به شرکت در کلاس های حضوری، آموزش های علمی و تخصصی را به مرحله اجرا درآورد - عبادی، . - 1380 این روش آموزشی نوین که از آن به »آموزش الکترونیکی« یاد میشود، به عنوان پیشرفتهترین روش آموزشی در دنیای امروز مطرح است.آموزش الکترونیکی، دو ویژگی ممتاز برای یادگیری اثربخش دارد: .1 بر خودآموزی تأکید میکند و به بهترین وجه امکان توسعه آن را به صورتی جذاب فراهم می کند؛ .2 با تشکیل کلاسهای مجازی و محیطهای گفتمان گروهی، فرصتهای لازم برای تعامل، گفتگو و یادگیری مشارکتی را در دانشجویان پرورش می دهد - لاک وود، . - 2001
بدین ترتیب، بزرگ ترین تغییری که آموزش بر خط موجبات آن را فراهم آورده است، افزایش تمایل به مشارکت در میان فراگیران و معلمان میباشد. با وجود اینکه یادگیری الکترونیکی قادر است تا روش های موجود نظیر سخنرانی را مورد حمایت قرار داده و حتی باعث تقویت آن ها شود، اما تأثیر اصلی و واقعی این پدیده، کمک به ایجاد رویکردهای جدیدی است که توانایی های تعاملی یادگیری الکترونیکی را به رسمیت شناخته و از آن به شکل درست بهره می برند. فناوری های ارتباطات الکترونیکی، به دلیل برخورداری از ظرفیت های رسانه ای متنی، تصویری و صوتی مخصوص به خود قادر هستند که تعاملات بین افراد را در عرصه زمان و مکان توسعه داده و فعالیتهای یاددهی و یادگیری را متحول سازند - بروور، . - 2001 در رویکرد آموزش الکترونیکی فراگیر، از حالت انفعالی بودن بیرون آمده و حدود خویش را تا مرز پرسشگری و خردگرایی فعال پیش می برد. همچنین استفاده از امکانات تعاملی بودن بسیاری از اطلاعات، باعث تحلیلی و انتقادی فکر کردن فراگیران شده و آنها را متمایل به کار و یادگیری های گروهی و همزمان بدون داشتن قید مکانی می کند.
درست در اینجا متوجه این تحول عظیم میشویم که دیگر لزومی ندارد معلم بیشتر از شاگرد موضوع یا مهارتی را بداند؛ زیرا در این مرحله، دانشجویان و فراگیران اغلب ممکن است بیشتر از معلمان و مربیان درباره فناوری بدانند - کرسلی، . - 1990 آموزش الکترونیکی، یک محیط »یادگیری مجازی«1 است که در آن تعامل یادگیرنده با مواد، سایر یادگیرندگان یا مربیان با واسطه فناوریهای اطلاعات و ارتباطات انجام میگیرد - ریچاردسون، . - 2003 اگر در یادگیری مورد نظر انتظار میرود فراگیران به سطحی فراتر از دریافت دانش دست یابند، باید تجربیات یادگیرنده را درگیر نموده و برای او فرصت های تعامل با اطلاعات و با دیگران از جمله یادگیرندگان دیگر و معلم، فراهم گردد. در مقاله حاضر با استفاده از منابع موجود و در دسترس به تبیین اهمیت، انواع و چگونگی تعامل و ابزار برقراری آن در آموزش الکترونیکی پرداخته شده است.
.2 نقش تعامل در یادگیری الکترونیکی
تعامل به اشکال مختلف یکی از ویژگی های اساسی آموزش رسمی بوده است. جان دیویی - 1916 - با ارائه مفهومی عملی از آموزش مبتنی بر فعالیت تجربه آموزشی را به عنوان تعامل بین فرد و آنچه که در یک زمان معین محیط وی را تشکیل می دهد؛ تشریح می کند. تعریف ارئه شده توسط دیویی به نحو جالبی با تغییرات زمانی و مکانی که مشخصه یادگیری الکترونیکی است، مطابقت می کند. وی در ادامه اهمیت تعامل با عوامل متعدد انسانی و غیر انسانی که میط وی را تشکیل می دهند، مورد تاکید قرار می دهد.دیویی تعامل را عنصر اصلی فرایند آموزش دانسته و عقیده دارد که این تعامل هنگامی روی می دهد که یادگیرندگان در اطلاعات ارائه شده به آنها توسط دیگران تغییراتی به وجود آورده و با استفاده از کارکردها و ارزشهای شخصی، آنها را در ساخت دانش خود جای دهند و بر این عقیده است که آموزش در دانشگاه باید چیزی فراتر از دستیابی به اطلاعات و محتوا بوده و مشارکت با دیگران را در جهت توسعه تدریجی شناخت شخصیشان را شامل شود.
این مشارکت از طریق تعامل میان اساتید و دانشجویان و در میان دانشجویان صورت پذیرفته و پایه اساسی رویکرد مکالمه ای و ی نسبت به آموزش و یادگیری را شکل می دهد. گریسون و شل - - 1990 تمامی انواع آموزش و پرورش شامل آموزش از راه دور را به عنوان تعاملی میان اساتید، دانشجویان و محتوا تعریف می کنند. از این رو می توان گفت که هر دو دسته از تعاملات انسانی و غیر انسانی از عناصر ضروری و متقابل یک تجربه یادگیری الکترونیکی کیفی است. هم اساتید و هم پژوهشگران اهمیت تعامل در فراین آموزش را مورد تأکید قرار داده اند. برای مثال، پالوف و پرات - 1999 - عقیده دارند که تعامل میان خود دانشجویان، تعامل میان اساتید و دانشجویان و مشارکت در یادگیری که حاصل این تعاملات است کلید اصلی فرایند یادگیری است.
فناوری ارتباطات در تعلیم و تربیت مورد بهره برداری قرار گرفته اند تا تعامل میان تمامی شرکت کنندگان در فعالیت های آموزشی را توسعه دهند. با وجود اینکه تعامل جزء ضروری در فرایند آموزشی محسوب می شود به طور اعجاب انگیزی یافتن تعریفی روشن و واضح از این مفهوم در ادبیات تعلیم و تربیت کار مشکلی است.بیشتر یادگیری ها و آموزش های کلاسی، از طریق تعامل صورت می گیرد. معلم با یک شاگرد یا شاگردان متعدد پیام هایی را رد و بدل می کند یا دانش آموزان پیام هایی را با معلم یا دانش آموزان دیگر رد و بدل می کنند. تعامل در کلاس، نه فقط در خدمت رسیدن به هدف های آموزشی است، بلکه به عنوان مکانیزمی عمل میکند که از طریق آن معلم و شاگردان هدفهای شخصی و اجتماعی خود را تشخیص می دهند.
تعامل، نوع اصلی فعالیت در کلاس است و بخش عمده وقت کلاس، در تعامل صرف می شود - ریچاردسون، . - 2003 ازاین رو، وجود تعامل برای ایجاد جوامع یادگیری، اساسی و بنیادی است.رشد سریع و روزافزون فناوری اطلاعات و ارتباطات منجر به تحول در نظامهای آموزش و پرورش دنیا گردیده است. مفاهیم بنیادین، دانش ارتباطات جمعی و علوم اجتماعی دچار دگرگونی های عظیمی شده اند. از جمله مفاهیمی که در عصر ارتباطات الکترونیکی دچارتحولات گسترده ای شده، مفهوم تعامل است - افضل نیا، . - 1384 چنانچه بپذیریم که تعامل نقش اساسی و مهمی در فرایند تدریس و یادگیری دارد، یادگیری الکترونیکی با بهرهگیری از فناوریهای نوظهور، تعاملات گستردهای را جهت دسترسی به اطلاعات وسیع و نیز برقراری انواع ارتباط فراهم می سازد؛ امکانی که در فرایند سنتی یادگیری به صورت بسیار محدود و ناچیزی وجود داشته است.
ویژگی اصلی و اساسی یادگیری الکترونیکی، علاوه بر دسترسی آسان به اطلاعات، ویژگی ارتباطی و تعاملی آن است. این تعامل، چیزی فراتر از انتقال یک طرفه محتوا بوده و چگونگی تفکر ما را درباره ارتباطات میان انسانهایی که در فرایند آموزشی درگیر شدهاند، با اصلاحاتی توسعه گرایانه مواجه می سازد. در حال حاضر، رویکردهای سنتی انتقال منفعلانه اطلاعات، با ظرفیتهای تعاملی و سازنده یادگیری الکترونیکی مواجه گشتهاند - وان زینگ و همکاران، . - 2008محیط های آموزش الکترونیکی که به شبکه جهانی متصل شدهاند، به معلم و فراگیران این امکان را میدهند که اجتماعات یادگیری خاص خود را تشکیل دهند. این اجتماعات مجازی هرجا که گروهی از فراگیران به بحث و گفتگو می پردازند، تشکیل یافته، تعاملاتی را انجام می دهند.
در نتیجه این روابط، فضاهای متحول شده الکترونیکی را به وجود می آورند. در چنین محیط هایی است که معلمان و فراگیران با استفاده از رایانه ها و کلمات و تصاویری که بر روی صفحه نمایشگر تنظیم میکنند، در گفتگوهای فکری و هوشمندانه شرکت می جویند، قرارهایی را با یکدیگر می گذارند و با تبادل اندیشه های خود، دانش ویژه در هر مورد را به اشتراک با یکدیگر قرار می دهند. آنان با این کار در واقع با ایجاد پشتیبانی روحی و روانی، در برنامه های آتی یکدیگر مؤثر واقع می شودند. ایده ها و افکاری را به وجود می آورند و با یادگیری از فرهنگ یکدیگر، تفاهمی را ایجاد می کنند که در نتیجه، گسترش افقهای فکری یکدیگر را موجب می شود. این در واقع، شبیه همان تعاملات موجود در کلاس های درس سنتی است و تنها تفاوت کوچک آن با تعملات سنتی که در کلاس های درس تشکیل می شد، این است که این گروه های آشنایی، دوستی ها و رابطه هایی را در سطح دیگری به وجود میآورند که ابعاد جهانی مییابد - افضل نیا، . - 1384
.3 آموزش الکترونیکی و نظریه ساختنگرایی
رویکرد ساختن گرایی فرصت های زیاد و چالش های بزرگی به طراحان آموزش الکترونیکی عرضه می کند. استفاده از فرامتن ها در محیط یادگیری الکترونیکی مبتنی بر وب به یادگیرنده اجازه کنترل توالی آموزش را می دهد که این امر با دسترسی به اطلاعات بیشتر در وب فراهم می گردد، امکانی که در شیوه سنتی نیست. این امر به طراح اجازه طراحی کردن آموزشی که متناسب با نیازهای یادگیرنده باشد را می دهد. با این وجود چنین امری باعث می شود یادگیرنده در فضای مجازی همانگونه که وی بر روی اطلاعاتی که به طور وسیعی بر روی وب در دسترس کلیک می کند گم شود - رضایی و همکاران، . - 13874
در روان شناسی ساختن گرایی، یادگیرنده به صورت فعال و از راه تعامل دائم با محیط به ساختن دانش می پردازد . بنابراین، چنین تصور می شود که دانش وابسته به یادگیرنده است و در شرایط یکسان، افراد به آگاهی های متفاوت می رسند. به طور کلی، روش آموزشی مبتنی بر ساختن گرایی، روشی دانش آموز محور است که در آن بر شرکت فعال یادگیرنده در کسب دانش تأکید می شود - گئلر و همکاران، . - 1976 هرچه ما با محیط خود در کنش متقابل باشیم و سعی کنیم از تجارب خود معنا بسازیم، این چارچوب ذهنی بیشتر ساخته میشود و تحول مییابد - اندرسون و همکاران، . - 2001
.4 تعامل استاد با دانشجو
مسأله فراهم نمودن حمایتی که همه دانشجویان به آن دسترسی داشته باشند، برای اساتید در موقعیت آموزش الکترونیکی بسیار مهم است. در محیط آموزش الکترونیکی، دانشجو و مدرس از نظر زمان و مکان، یا هر دو جدا از یکدیگر هستند و محتوای آموزشی از طریق نرم افزار مدیریت دروس، منابع چند رسانه ای، اینترنت و کنفرانس ویدئویی به دانشجو ارائه می شود و دانشجو برای انجام دادن فعالیت های یادگیری فردی و گروهی با کمک امکانات ارتباط رایانه ای با مدرس، همکلاسان و سایر افراد یا منابع ارتباط برقرار می کند - رضوی، . - 1386
کنفرانس های ویدئویی مبتنی بر رایانه، روشی برای کنار هم قرار دادن استاد و دانشجو همانند روش سخنرانی سنتی است - رامیزوفسکی، . - 1972 با استفاده از کنفرانس رایانه ای با پست الکترونیکی می توان پیام ها، بازخورد تکالیف و سایر ارتباطات مورد نظر را با یکایک اعضای کلاس مبادله کرد - رحیمی و رضوی، . - 1385 با استفاده از همایش های غیر همزمان نیز می توان گروه های بزرگتری را مورد حمایت قرار داد. چنین همایشهایی ممکن است در بعضی از دورهها، تنها کانال تعامل باشند . ضمن اینکه وسیله ای مقرون به صرفه از لحاظ صرفهجویی در وقت استاد برای تعامل با تعداد بیشتری از دانشجویان میباشند - زمانی و عظیمی، . - 1387
