بخشی از مقاله
چکیده:
نهضت حسینی یکی از مباحثی است که در طول تاریخ مورد توجه قرار گرفته و در اسلام و ایران نیز یکی از مسائل اساسی و مهم تاریخ اسلام است که جریان ها و اشخاص گوناگونی از مسلمانان در این واقعه نقش و تاثیر داشته اند که مسلمانان را در این عصر به دو گروه تقسیم کرده است : یک گروه هوادار یزید و نظریه خلافت و گروه دیگر طرفدار نظریه امامت الهی و امام حسین علیه السلام.در این میان دوستداران و پیروان نظریه امامت الهی حول محور امام عصر و زمان خویش امام حسین علیه السلام جمع شدند یکی از این گروهها که در واقعه کربلا نقش و تاثیر به سزایی داشت موالی بودند .دراین مقاله به جریان شناسی حادثه عاشورا با تکیه برنقش و تاثیر شهدای موالی خواهیم پرداخت.فرضیه آن است که دوستداران اهل بیت از جمله موالی با توجه به قدرت گسترده امویان و نداشتن پایگاه طبقاتی به نهضت حسینی پیوستند.روش تحقیق در این پژوهش توصیفی – تحلیلی واز منابع دست اول و به ضرورت از تحقیقات سایر محققین استفاده شده است.
واژه های کلیدی: قیام امام حسین علیه السلام ، حادثه عاشورا ، نهضت کربلا ، شهادت ، موالی
مقدمه
تاریخ اسلام مملو از حوادث و اتفاقات گوناگونی است که شناخت آن برای هر انسان علاقمند به تاریخ ضروری به نظر می رسد .یکی از حوادث مهم که مسیر حرکت بشریت را به سویی دیگر سوق داد حادثه عاشورا در کربلا است که امام حسین علیه السلام توانست گروهها ، جریانها و اشخاص متعددی را به سوی خود بکشاند یکی از این جریانها موالی بودند .موالی در تاریخ اسلام طبقه ای بودند میان طبقه آزاد و برده اگرچه خرید و فروش نمی شدند اما مثل فرد آزاد هم ارث نمی بردند .حال پرسش اصلی تحقیق این است که : چرا در شرایط خاص حاکم بر فضای حکومتی جهان اسلام که روحیه اشرافی گری و طرفداری از قدرت حاکمه غالب شده بود نهضت حسینی چگونه توانست زمینه پذیرش موالی را در کنار خود فراهم کند؟.
در این پژوهش تلاش نگارنده بر آن است که بحث جریان شناسی حادثه عاشورا را با تکیه برنقش و تاثیر شهدای موالی در سرفصلهای زیر مورد بررسی قرار دهد: بررسی اوضاع عصر امام حسین علیه السلام و مشخص کردن علل قیام ، ویژگی های سپاهیان امام حسین علیه السلام و قبایل کوفی در حادثه عاشورا ، یاران امام حسین علیه السلام در کربلا چند نفر بودند، موالی در اسلام ، ذکر اسامی و معرفی شهدای موالی.با توجه به علاقمندی نگارنده در جهت اطلاع بیشتر از جریان شناسی حادثه عاشورا با تکیه بر شهدای موالی موضوع پژوهش انتخاب گردید و تا آنجا که بررسی نمودم پژوهشی تحت این عنوان صورت نگرفته اگرچه در برخی از منابع مثل رجال طوسی ، مقاتل الطالبیین ابو الفرج اصفهانی و تاریخ های عمومی مثل طبری ،
یعقوبی، مسعودی و انساب ، طبقات ، فتوح و مقاتل مطالبی جسته و گریخته راجع به این موضوع وجود دارد لذا بنده در جهت تکمیل و ساماندهی بیشتر به این کار مبادرت ورزیدم و در این راه برای تبیین بهتر موضوع از پژوهشهای محققین استفاده نمودم. در این پژوهش گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای مبتنی بر منابع و مآخذ رجالی انجام می گیرد که مقایسه منابع با یکدیگر جهت به دست آوردن حوادث واقعی در صدر امور قرار گرفت و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از شیوه عقلانی و توصیفی مبتنی بر منابع دست اول استفاده شد و در کنار منابع از تحقیقات محققین جدید هم بهره برداری شد.
اوضاع عصر امام حسین علیه السلام و مشخص کردن علل قیام
امام حسین علیه السلام در سوم شعبان سال چهارم هجرت بدنیا آمد. در تمام دوران کودکی حتی در وقت نماز از جدش رسول خدا صلی االله علیه و آله وسلم جدا نمی شد و با او مأنوس بود. آن حضرت به او علاقه زیادی داشت فضایل او و برادرش از دیدگاه رسول اکرم صلی االله علیه و آله و سلم این بود که : حسن و حسین آقای جوانان بهشت هستند. آن حضرت می فرمود: کسی که حسن و حسین علیه السلام را دوست بدارد مرا دوست داشته و آن کسی که با این دو بغض بورزد، با من دشمنی ورزیده است - ابن طاووس،33-41 :1379؛ جعفریان، . - 53 :1381امام حسین علیه السلام در جنگ های جمل، صفین و نهروان حضور داشت و در کنار پدر به جنگ با پیمان شکنان و ظالمان پرداخت، در جنگ صفین از آن حضرت خطبه ای نقل شده که مردم را به جنگ تشویق می کرد.
امام حسین علیه السلام در صفین در گرفتن مسیر آب از دست شامیان نقش داشت که امام علی علیه السلام بعد ازآن پیروزی فرمودند: اولین فتح به برکت وجود حسین علیه السلام به دست آمد - مجلسی، 44/266 :1385؛ محدثی، . - 147 : 1374 امام حسین علیه السلام در دوره امامت برادرش به طور کامل از وی حمایت می کرد. آن حضرت در برابر درخواست مکرر مردم عراق جهت رفتن به کوفه بعد از شهادت برادرش امام حسن علیه السلام حاضر به قبول رأی آنها نشد و فرمود: تا وقتی معاویه زنده است، نباید دست به اقدامی زد. که در این راستا ده سال به اجبار صلح برادرش، حکومت معاویه را تحمل کرد؛ در مواضع سیاسی امام حسین علیه السلام را بیشتر از زاویه اقدام انقلابی اش در کربلا می شناسیم در حالیکه امام تابع وظیفه ای بود که بر عهده اش گذارده شده بود - جعفریان، . - 55 :1381
رهبری شیعیان پس از شهادت امام حسن علیه السلام در سال 49 هجری در اختیار امام حسین علیه السلام قرار گرفت و مردم کوفه ضمن فرستادن یک نامه تعزیت، از رهبری و امامت امام حسین علیه السلام استقبال کرده و وفاداری خود را به او به عنوان شیعیان وی ابراز کردند، در ضمن از آن حضرت خواستند دست به قیام بزند که امام این درخواست را نپذیرفتند که این حکایت از دو مطلب اساسی داشت:-1 شیعیان کوفه، به طور منجسم از پس از شهادت امام علی علیه السلام و صلح امام حسن علیه السلام مشغول فعالیت بوده اند. -2 سیاست امام حسین علیه السلام بر اساس همان سیاست امام حسن علیه السلام استوار بوده است - یعقوبی، 2/159-160 :1374؛ جعفریان، . - 55 :1381
طرح بیعت با یزید در فاصله سالهای 52 -55 انجام شد که این اقدام مخالف با قرارداد صلح امام حسن علیه السلام با معاویه بود و از طرفی شخصیت پست یزید راه را برای مخالفت بیشتر هموار می کرد که این مسئله بعد از مرگ معاویه و همچنین نامه یزید جهت بیعت گرفتن از امام حسین علیه السلام به حاکم مدینه که در آن زمان ولیدبن عتبه بن ابوسفیان بود - جعفریان، . - 56 :1381 و سرانجام خروج امام از مدینه به مکه و از آنجا به کوفه و رخداد حادثه کربلا را به دنبال داشت.
ویژگی های سپاهیان امام حسین علیه السلام و قبایل کوفی در حادثه عاشورا
در صبح روز عاشورا امام حسین علیه السلام یاران خود را آرایش جنگی داد که سپاهیانش 32 سواره و 40 پیاده بودند، زهیر بن قین را بر سمت راست و حبیب بن مظاهر را بر سمت چپ گماشت و پرچم را به دست برادرش عباس علیه السلام سپرد و خود و همراهانش برابر خیمه ها ایستادند - دینوری، 302 :1364؛ طبری، بی تا: . - 2/281بنا بر نقل بالا، اگر سپاهیان تعدادشان بیشتر بود مسلما آرایش جنگی آنها متفاوت بود و اقلا اشخاصی به عنوان فرمانده سواران و پیادگان انتخاب می شدند اگر چه عنصر قومی و قبیله ای ملاک نظر امام نبود ولی برای سازماندهی بهتر این امکان وجود داشت که از این ایده استفاده بکند ولی تعداد سواران و پیادگان آنقدر کم بود که برایشان فرمانده مجزایی تشکیل نداد ولی امام حسین علیه السلام در انتخاب فرماندهان میمنه و میسره نهایت دقت را نمودند و یکی از فرماندهان را از اعراب جنوب دارای موقعیت دینی و اجتماعی بالا و دیگری را از اعراب شمال با همین ویژگی انتخاب نمود و بعلاوه به نقش بنی هاشم هم توجه داشت و در عین اینکه خود به همراه آنها در قلب لشکر ایستاد، پرچم را به دست برادرش عباس علیه السلام سپرد پس با این اوضاع و احوال مشخص شد که هاشمیان و غیر هاشمیان در کنار هم جنگ را شروع کردند ولی غیر هاشمان زودتر از هاشمیان جنگیدند و به شهادت رسیدند پس شکی نیست که همگی در حالت آماده باش جنگی در یک زمان و موضع بوده اند.
در همین زمینه عبارت خوارزمی هم قابل توجه است که می گوید:" زمانی که امام حسین علیه السلام شب را به پایان رسانید یاران خود را بسیج کرد، در سمت راست خود زهیربن قین را قرار داد و در سمت چپ خود حبیب بن مظاهر و پرچم را به دست برادرش عباس بن علی علیه السلام سپرد، و خود و اهل بیتش در قلب لشکر قرار گرفتند" - خوارزمی، . - 2/4 : 1418 در تاریخ طبری تعداد سواران سپاه امام حسین علیه السلام 45 نفر و تعداد پیادگان صد نفر بیان شده است - طبری، . - 5/389 :1362سید بن طاووس در لهوف و خوارزمی در مقتل الحسین تعداد سپاهیان امام حسین علیه السلام را مثل طبری 45 سواره و صد پیاده روایت کرده اند و هر سه نفر روایت خود را به امام باقر علیه السلام نسبت می دهند که طبری توضیح داده عماردهنی به نقل از امام باقر علیه السلام این روایت را نقل کرده است. ولی باید به این نکته توجه داشته باشیم که اشاره ی افراد به این آمار در دو موضوع و در دو یا سه حالت از حالات شخصیت ها دلالت می کند بنابراین می شود همه ی روایات را درست پنداشت مثلا دینوری تعداد سواران و پیادگان در صبح روز عاشورا را 72 نفر می داند ولی طبری نوشته زمانی که سپاهیان امام حسین علیه السلام به حر برخورد کردند تعدادشان 145 نفر بود.
شهدای واقعه کربلا از هر دو گروه قبایل یمنی و نزاری تشکیل می شوند؛ 20 نفر از بنی هاشم یعنی 28 درصد آنها، 18 نفر نزاری یعنی 25 درصد شان و 34 نفر یمنی یعنی 47 درصد شهدا و شهدای یمنی از قبایل گوناگون بودند که شامل ده نفر همدانی، هفت نفر مذحجی، پنج نفر از انصار، سه نفر ازدی، دو نفر حمیری، و از قبایل کنده، بجیله، کلب، طی، خزاعه، حضرمی و خثعم هر کدام یک نفر - منتظرالقائم، . - 301 : 1380 اکثر انقلابیون غیر هاشمی از یمن و اعراب جنوب بودند به همین دلیل کسانی که با مسلم بیعت کردند اکثریت از اعراب جنوب بودند بعلاوه خروج مسلم از خانه مختار - از عرب شمال - و ورود به منزل هانی بن عروه یکی از رؤسای اعراب جنوب در کوفه به هنگام ورود عبیداالله زیاد به کوفه در همین راستا صورت گرفته است همچنین زمانی که عبیداالله بن زیاد قصد دستگیری مسلم را داشت سربازانی را که برای انجام این مأموریت انتخاب کرد از اعراب شمال بودند مگر فرمانده آنها که از یمن و او عبد الرحمن بن اشعث بود - طبری، . - 5/373 :1362
نسبت درصد افزایش اعراب جنوب نسبت به اعراب شمال در نیروهای انقلابی در کربلا اگر چه بسیار محدود بوده است ولی با این همه می تواند نشانه بارز و مهمی در اصالت قیام و نهضت حسینی از لحاظ عقیدتی باشد - شمس الدین، . - 158 :1406 بعضی از افراد عرب شمال نقش مهمی را در تقویت و حمایت از حکومت، جهت سرکوب کردن قیام حسینی بازی کرده اند و این افراد قیسی ها هستند بعلاوه نیروهایی که مسلم بن عقیل را در کوفه دستگیر کردند از افراد قبیله قیس بوده اند بنابراین قبیله قیس بالاترین و بزرگترین مسئولیت را در کشتن امام حسین علیه السلام بر عهده داشتند - طبری،. - 5/373 :1362انقلابیون و قیا م کنندگان کربلا را، مردمی اندک تشکیل می دادند هم از عرب جنوب و هم از عرب شمال ولی همین تعداد اندک، افرادی برگزیده بودند پس باید توجه داشته باشیم که در پس چهره ی بسیاری از این قیام کنندگان، اشخاص زیادی از افراد قبیله هایشان قرار داشتند بنابراین آنان نماینده تنی چند از مردم و یا فقط نماینده ی افراد خانواده خویش بودند پس اگر این برگزیدگان قیامشان پیروز می شد حکومت را به دست می گرفتند و توانایی اداره آن را نیز داشتند و در صورتیکه
