بخشی از مقاله
چکیده:
هدف از این پژوهش، ارائهی چارچوبی مفهومی برای بهرهگیری از روشهای پربازده در تدریس مبحث حرکتشناسی است. حرکتشناسی یکی از اساسیترین و پرکاربردترین مباحث فیزیک است، و اکثر دانشآموزان در هنگام رویارویی با آن دچار چالش میشوند. با بررسی چالشها و نقاط ضعف در روند یادگیری فراگیران نسبت به این مبحث فیزیک، راهکارهایی برای حذف این چالشها با روشهای عینی و عملی و تجربی منطبق بر روشهای تاییدشدهی بین-المللی بیان شده است. روش تدریس بیان شده، در کلاسهای درس با سطوح متفاوت به انجام رسیده و نتایج بسیار خوبی نسبت به سطح یادگیری، نمرات آزمون سراسری پیشرفت تحصیلی، نمرات امتحانی پایانی، توانمندی در حل سوالات کنکور، کسب شده و از همه مهمتر، رضایتمندی و جذابیت این مبحث را در بین دانشآموزان بهطور چشمگیری افزایش دادهاست.
کلمات کلیدی: روش تدریس، تدریس پویا، حرکت شناسی، اموزش کاربردی کدمقاله 01.40.gb : - PACS -
.1 مقدمه
در دهههای اخیر، تعداد پژوهش در حوزه آموزش فیزیک، رشد قابل توجهی داشته است. این پژوهشها با هدف بررسی چگونگی یادگیری فیزیک توسط فراگیران، شناسایی مشکلات آنها در یادگیری و ارائهی راه حل انجام میشود.[1] اما نیاز به اینگونه تلاشها و پژوهشها در برخی مباحث همچنان وجود دارد.حرکتشناسی یکی از مباحث مهم و پرکاربرد در فیزیک است.[2] علاوه بر تمرکز و تامل کتب درسی دبیرستان بر این مبحث، در رشتههای تحصیلی دانشگاه نیز در فیزیک هالیدی و فیزیکهای عمومی، مکانیک یکی از مباحث پایهای و کاربردی است.[4-3] از این روی، مهم است که دانشآموزان درک وفهم عمیقی از این مبحث دریافت کند؛ و همچنین احساس نیازشدیدی نسبت به علاقهمندی دانشآموزان از بحث مکانیک دیده میشود. در این مقاله سعی بر آن است که چالشهای موجود در مبحث حرکت شناسی بیان شده و سپس راهکارهایی برای هریک از این چالشها که در کلاس درس به طور عملی اجرا شده را به اختصار بیان میکنیم.
در پژوهش حاضر از یک استراتژی سه مرحلهای استفاده شده است. نمای شماتیک مراحل پژوهش، در شکل - - 1 ارائه گردیده است.پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر گردآوری اطلاعات، توصیفی از نوع پیمایشی است. به منظور گردآوری دادهها از ابزار پرسشنامه نیز استفاده شده است. پرسشنامه، توصیف دبیران را نسبت به دلایل سخت فهمی و دیرهضمی مبحث حرکت شناسی برای دانش آموزان، مورد پرسش قرارداده، که در این راستا بیش از 20 پرسشنامه بین خبرگان حوزه تدریس فیزیک توزیع و گردآوری شد. ایشان با سعه صدر به سوال پاسخ گفته و با دستهبندی پاسخها، از نظرات درمتن چالشهای موجود در تدریس این مبحث از فیزیک استفاده نموده و برخی نقل قولها به طور مستقیم بیان شده است. از برخی روشها و الگوهای تدریس در این پژوهش استفاده شده که معرفی مختصری ازآنها به شرح زیر است:
.1.1 روش حل مسئله
این روش یکی از روشهای فعال تدریس است، که میخواهد توانایی حل مسئله را به دانش آموزان یاد دهد. چرا که رسیدن به هدف در هر اقدامی، به نوعی حل مسئله است - خورشیدی،غندالی، موفق، . - 1378 در این روش، آموزش در بستر پژوهش انجام میشود وحاصل آن یادگیری اصیل و عمیق و پایدار در دانش آموزان است. ابتدا معلم مسئله را مشخص، سپس دانش-آموزان به جمع آوری اطلاعات پرداخته، پس از آن، بر اساس اطلاعات جمعآوری شده، دانش آموزان فرضیه سازی کرده ودر نهایت فرضیهها را آزمون و نتیجهگیری میکنند.[5] اگرمعلم روش تدریس حل مسئله را به درستی انجام دهد، فراگیران می کوشند تا برای حل مسئله با استفاده از تمام افکار و اندیشه هایی که دارند، در کلاس راه حلی بیابند و آن را ارائه دهند و منجر به بارش فکری می شود.[6]
.2.1 روش مبتنی برخلاقیت
سالیانی است که خلاقیت به مثابه یکی از توانمندیهای عالی ذهنی مورد توجه قرار میگیرد. برای گسترش دامنه بررسی خلاقیت و روشنسازی درون داشت خلاقیت، روانشناسان، به ویژه روانشناسان حوزه آموزش و پرورش زحمات زیادی رامتحمل شدهاند. با اینهمه، آنچه در زمینهی خلاقیت ارائه شده است، بیشتر در برگیرندهی شیوههای پرورش خلاقیت است، و کمتر به این امر که چگونه میتوان مبتنی بر خلاقیت عمل کرد، پرداخته شده است. در روش تدریس مبتنی بر خلاقیت، تلاش بر این است که شیوهی خلاقانه عمل کردن از سوی معلم و دانش آموز باز نموده شود. معلم باید با استفاده از روش تدریس حاضر به گونهای تدریس کند که بتوان با شاخصهای خلاقیت آن را خلاقانه نامید.
.3.1 الگوی تدریس غیرمستقیم
این الگو باعث مشارکت فراگیران در یادگیری شده و به آنهایاد می دهد که چگونه خود را به فراگیری مطالب ملزم کرده و مسائل را حل نمایند. معلم نقش هادی، راهنما و تسهیل کننده را دارد و دانش آموز آغاز کننده دارد، به نحوی که معلم به دانش آموزان کمک می کند تا مسائل را تعریف و برای حل موفقیت آمیز آنها اقدام نمایند. همچنین معلم بایستی مکانی آرام توام با جو مثبت و اطلاعات مورد نیاز برای دانش آموزان فراهم نماید. این الگو دانش آموزان را به افزایش آگاهی فردی، هدفهای اجتماعی و تحصیلی متنوع، قادر می نماید.
.4.1 الگوی آگاهی یابی
اهداف این الگو کمک به دانش آموزان برای توسعهی آگاهی از تواناییهای خویشتن در تفکر و احساسات گروهی، مناسب انسانی و ایجاد تصور ذهنی از خود است. معلم باید در این الگو انعطاف پذیر باشد. این الگو منجر به افزایش آگاهی و روابط میان فردی می شود.
.5.1 روش یادگیری خارج از مدرسه
رزنیک1 اشاره میکند که یادگیری در مدرسه از یادگیری درموقعیتهای اجتماعی خارج از مدرسه در چهار مورد متمایز است: -1 یادگیری در مدرسه بر اساس شناخت فردی است، و در خارج مدرسه برپایهی شناخت مشترک بنا میشود. -2 یادگیری در مدرسه برپایه فعالیت ذهنی استوار است، در حالیکه در محیطهای باز اجتماعی به دستکاری2 در ابزار بستگی دارد. -3 یادگیری در موقعیتهای باز اجتماعی بیشتر بر استدلال تکیه دارد. -4 یادگیری در مدرسه بر یادگیری عمومی تاکید دارد، درحالیکه در موقعیتهای باز اجتماعی بر تواناییهای خاص یک موقعیت متمرکز است.[10-9]
.2 چالشها .1.2 فقدان انگیزه کافی
اهداف و انگیزهها از عوامل بسیار موثر در فرایند یادگیری اند. هدف به فعالیت یادگیرنده جهت و نیرو میدهد.[11] وقتی فرد کاربرد یک مطلب درسی را در زندگی روزانه خود لمس کند؛این احساس نیاز، شور و نشاط بیشتری برای مطالعه و فهم آن مطلب در وی ایجاد میکند. تصویر ابتدای فصل هم میتواندنقش بسزایی در ایجاد شور و انگیزه و پیدایش پیشفرض کیفی در ذهن فراگیر داشتهباشد. اما متاسفانه ضرورت فهم مکانیک برای فراگیران روشن نیست. علاوه بر آن طبق آمار بدستآمده، تصویر ابتدای فصل در حرکتشناسی فیزیک2، شکل - 2 - ، رخوت و بیمیلی در بسیاری از دانشآموزان ایجاد مینمود.امید است در نگارش کتابهای آتی به این امر مهم توجه ویژهای مبذول شود.
.2.2 عدم توجه به مفاهیم اولیه
برخی مفاهیم به ظاهر ساده، مفهوم روشنی در ذهن بسیاری از دانشآموزان ندارند. به طور مثال وقتی به دانشآموز میگوییم حرکت در یک بعد تصورش حرکت در یک جهت است. یا اگر میگوییم شتاب، ذهنش معطوف حرکت با سرعت زیاد است و بسیاری موارد دیگر که در ابتدای شروع درس بایدبازسازی و اصلاح شوند.
3.2 عدم تطابق ریاضیات
بر همه واضح است که ابزار علم فیزیک، ریاضیات است." اصولا از آنجاییکه مکانیک ارتباط تنگاتنگی با ریاضی داشته و آن هم ریاضی کاربردی که به درک عمیق و اصولی معادلات دیفرانسیل مانند مشتق و حد و انتگرال نیاز است. و حتی نمودارهای مربوط به حرکت به درک این معادلات وابسته هستند. لذا حرکت شناسی در فیزیک 2 تا حدودی برای دانش آموزان سخت تلقی میشود. به نظر اینجانب حرکت شناسی و اصولا مکانیک لازمه درک سنی بالاتر بوده و اگر در سال سوم دبیرستان عنوان شود برای دانش آموزان هضمش راحتترخواهد بود زیرا در اینصورت دانش آموز معادلات دیفرانسیل از قبیل حد و مشتق و انتگرال و .... را نیز در ریاضی خواهد خواند و کاربرد آنها در حل مسائل فیزیک و رسم نمودارها نیزبرایش راحتر میباشد." - جناب اقای سیدآزادی حسینی دبیر فیزیک دبیرستانهای ناحیه یک اهواز -
.4.2 ناتوانی در کاربرد مفاهیم آموخته در ریاضیات
مساله مهمتر از مورد 3.2 ایناست که اغلب دانشآموزان مفاهیمی که فرا گرفتهاند را نیز نمیتوانند استفاده کنند.دانشآموزان در ریاضیات سالهای گذشته با مفاهیمی همچون دستگاه مختصات، انواع نمودار خط راست، معادله خط، شیب خط، نمودار سهمی و ... آشنا شدهاند. اما متاسفانه اغلب آنان در هنگام یادگیری درس ریاضی، توانایی بسط موضوع را پیدا نمیکنند به گونهای که حتی نام متغیرها در ذهن آنان دارای اهمیت اند. بهگونهای که دانشآموز معادله خط برای یک نمودار y-x را به راحتی مینویسد، ولی هنگام نوشتن معادلهی همان خط در نمودار x-t به مشکل برمیخورد.
.5.2 عدم ایجاد دید عینی نسبت به نمودارها
نمودارها در مبحث حرکتشناسی، نقش بهسزایی ایفا میکنند. بسیاری از مفاهیم مهم این بحث بر روی نمودارها تجسم عینی و ریاضی پیدا میکنند. اما متاسفانه همین نمودارهای مهم و سودمند، که ابزاری است برای درک مطلب در دانشآموزان، خود به مسالهای بغرنج در ذهن او تبدیل میشود. دبیران محترم بسیاری براین عقیدهاند که علیرغم توجه و تمرکز کتاب بر مبحث نمودارها، دانشآموزان توان هضم آنان را ندارند. بهطور مثال استنباطی که در ذهن دانشآموزان از نمودار x-t نقش میبندد، شکل مسیر حرکت است. اینگونه تجسمهای صددرصد اشتباه، سختی این مبحث را برای او ده چندان میکند.
