بخشی از مقاله
چکیده
اقتصاددانان به دنبال یافتن راهکارهایی جهت افزایش کارایی بازار بوده و هستند. مکتب اقتصادی اسلام نیز به مسأله کسب روزی حلال از طریق تجارت پرداخته و به منظور افزایش کارایی معاملات و عادلانه بودن تجارت توصیهها و احکام فراوانی دارد. قرآن کریم اغلب در مورد صداقت و عدالت در تجارت بحث کرده، انسانها را تشویق میکند که تکنولوژی و مهارتهای لازم را به دست آورند و برای افرادی که برای تأمین معاش خود تلاش می کنند، ارزش فراوانی قائل است.
در پژوهش حاضر به بررسی رفتارهای توصیه شده در اسلام به منظور افزایش کارایی در بازارهای کار، سرمایه و سهام می-پردازیم. بررسی مبانی نظری و احکام مربوطه نشان میدهد بازار اسلامی برخلاف بازارهای سرمایهداری که کارایی را محور قرارداده و همه فعالیتها را حول آن بررسی میکنند و با محور قراردادن عدالت، علاوه بر فراهم نمودن کسب روزی حلال و رضایت افراد، کارایی بازار را نیز تضمین نموده است. جلوگیری از غش و تقلب در معاملات، صداقت، تعهد و تخصص، لزوم وفای به عهد و... از ویژگیهایی است که خود به شفافیت بازار و دسترسی به اطلاعات درست و کاهش هزینه مبادله کمک شایانی میکند.
مقدمه
بازار، فعال ترین و فراگیرترین مرکز حیات شهری در ایران بوده و بنابر ماهیت خاص خود، همزمان کارکردهایی اقتصادی و اجتماعی داشته و به اندازهای در تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران تأثیر گذارده که به گمان برخی از محققان، واژه بازار و بار معنایی آن از زبان و فرهنگ ایرانی به دیگر زبان ها راه یافته است. اگرچه بازار در ساده ترین صورت خود، مکان خرید و فروش کالا بود و از اینرو، کارکرد اقتصادی تجاریاش بیشتر نمایان است. بازار به عنوان سازوکاری که خریداران و فروشندگان با تعامل آزاد با قیمت معین در آن به مبادله میپردازند.
از اهمیت ویژه ای برخوردار است و انتظارات از بازار به عنوان نقش مبادلاتی، وظیفه نشانه ای و سنجش قدرت عاملین در بازار در کنار نقش هوشمندی و تعادلی و عدالت، باعث نظریه پردازی های متعدد و متفاوتی در زمینه بازار شده است. بررسی مبانی اسلامی مربوط به بازار نشان میدهد در بازار اسلامی اصول و قواعدی حاکم است که به کارایی بازار کمک نموده و در هر بازار متناسب با شرایط آن بازار موانع دست یابی به شرایط بهینه را از بین میبرد.
از اینرو در این مقاله به بررسی راهکارهای اخلاقی اسلام جهت افزایش کارایی در بازار کار، سرمایه و بورس اوراق بهادار میپردازیم. به این ترتیب که ابتدا مبانی نظری مربوط به موضوع از جمله تعاریف مختلف بازار، ویژگیهای بازار کارا و بازار اسلامی و اصول حاکم بر آن بیان شده است. در بخش بعدی به بررسی رفتارهای نشأت گرفته از این اصول و تاثیر این رفتارها بر کاهش موانع کارایی در هر بازار میپردازیم.
مبانی نظری
بازار و کارایی واژه بازار در طول سالیان طولانی معانی مختلفی داشته است. بازار به معنای اولیه خود، مکان فیزیکی خاصی است که در آن خریداران و فروشندگان برای مبادله کالا و خدمات دور هم جمع می شوند. اما در تعاریف بعدی چنین بیان شد که بازار نباید لزوماً وجود فیزیکی داشته باشد و فضای مشخصی را در بر گرفته باشد، در حقیقت بازار شامل تمام خریداران و فروشندگانی است که در حال دادوستد کالاها یا خدمات خاصی هستند.
بازار میتواند واسطه بین تولیدکنندگان و خریداران باشد و با تعیین مناسب قیمت ها کارکرد اقتصادی جامعه را تنظیم کند و تولیدکنندگان را به سوی نیازهای واقعی جامعه سوق دهد و با فروش کالاها و خدمات موجب بازتولید محصولات و استمرار این روند شود. طبیعی است اگر فعالیت بازار با احتکار و انحصار و تعیین نامناسب قیمت ها همراه شود، منابع محدود و در دسترس جامعه به جهتی سوق خواهد یافت که در بهترین وضعیت صرفا منافع عده محدودی را تامین کند و منافع جامعه قربانی خواهد شد. ویژگی های بازار کارا را میتوان در موارد ذیل خلاصه کرد:
· تعداد فراوان عرضه کننده و تقاضاکننده در بازار و آزاد بودن ورود و خروج به بازار برای همه
· اطلاعات باید با سرعت و فوریت و با حداقل هزینه به اطلاع دست اندرکاران بازار برسد.
· کسی که در این بازار خرید و فروش میکند، باید احساس امنیت کند و اطمینان یابد که آنچه بابت معامله دریافت یا پرداخت میکند، به ارزش ذاتی آن نزدیک است.
· معامله در بازار کارا نباید پرهزینه باشد.
· هیچ معامله کننده ای نباید چنان قدرت داشته باشد که بازار را زیر نفوذ خود بگیرد و تأثیر مهمی بر آن بگذارد.
· در بازار کارا، تعدیل قیمتها به سرعت انجام میشود.
· وجود رقابت، شرط لازم برای کارایی است.
· بازار باید در معرض جریان دو طرفه اطلاعات باشد
· سرمایهگذاران در بازار کارا نمیتوانند به سود غیرعادی و بالایی دست پیدا کنند و تنها راه آن خرید سهام با ریسکی بالاتر است.
در نظام ارزش گذاری اسلام، کار و تولید، نه امری صرفا مادّی، بلکه عبادتی بزرگ و دارای ارزش ذاتی است؛ بدین معنا که تجارت،صرفا مقدّمه کسب کردن سود و درآمد یا ضرورتی برای جلوگیری از فقر نیست، بلکه نفس کار کردن به سبب آثار مثبت اقتصادی، روحی و اخلاقی آن مطلوب است. در میان احکام فقهی و حقوقی موارد متعددی مانند: ممنوعیت تدلیس و غش و به طور کلی هرگونه نیرنگ و فریب و حیله که موجب زیان طرف مقابل شود، پرهیز از ممانعت عمدی از افشای اطلاعاتی که عقلا برای آن در مبادله نقش قائلند و پرهیز از ارائه اطلاعات نادرست - رجایی، - 1389 و... در زمینه کاهش هزینه مبادلات و رفع کاستیهای اطلاعاتی وجود دارد.
به علاوه بر اساس تعالیم حقوقی اسلام هرگاه قرارداد به گونهای باشد که موجب بازتوزیع غیرمنصفانه ثروت به نفع یکی از طرفین قرارداد شود طرف مقابل مجاز است با استفاده از حق خیار، قرارداد مذکور را بطور یکجانبه فسخ نماید
به طور کلی بخش مهمی از آنچه در فقه اسلامی با نام خیارات شناخته میشود، ارتباط نزدیکی با کاستی های اطلاعاتی موجود در قراردادها دارد
عدم تقارن اطلاعات در بازار کار
یکی از مهمترین عواملی که میتواند در روابط میان کارگر و کارفرما بروز کند پیامدهای ناشی از عدمتقارن اطلاعات یعنی انتخاب نامناسب و مخاطره اخلاقی است. بروز این پیامدها میتواند کارایی بازار کار را مختل نماید.
تفاوت در دسترسی به اطلاعات مربوط، »عدم تقارن اطلاعات« نامیده میشود. اطلاعات نامتقارن موجب بروز دو نوع رفتار فرصت طلبانهی انتخاب نامناسب1و مخاطرهی اخلاقی2 می شود
در آموزه های اسلامی به نیروی انسانی و کار و تلاش توجه زیادی شده است و علاوه بر تشویق به کار، به کیفیت روابط بین کارگر و کارفرما نیز توجه شده است. در اقتصاد اسلامی، اخلاق کار بر اساس چهار مفهوم اولیهی تلاش، رقابت، شفافیت و رفتار و مسئولیت اخلاقی ساخته شده است
فرد مسلمان براساس باورها، احکام و اخلاق اسلامی کار اقتصادی را عمل صالح دانسته و عوامل مؤثر بر ساعات کار افزون بر میزان دستمزد، نیازهای اساسی اجتماع، فقر و تأمین اجتماعی نیز است. تعدد عوامل مؤثر، باعث ثبات نسبی عرضه نیروی کار در وضعیت نوسان دستمزد است؛ گرچه در صورت نیاز ساعات کار به حداکثر می رسد؛ هرچند میزان دستمزد به حداقل برسد
برخی از ویژگیهای عوامل بازار کار در اسلام به شرح زیر است:
1. هدفمندی و انگیزه سالم: در مکتب سرمایه داری، هدف از تولید، صرفا افزایش دادن سود و درآمد است؛ از این رو، مجالی را برای اندیشیدن در ارزشها و رعایت محدودیت های اخلاقی در کار و تولید باقی نمیگذارد.
2. وجدان کاری: وجدان کار به معنای گرایش به انجام صحیح کار و وظایف شغلی، بدون نظارت مستقیم است - عباس زاده، 1384 ص . - 10 از اینرو پرکاری، کنترل درونی و مسئولیت پذیری از نشانه های وجدان کار و در مقابل کم کاری، اهمال کاری، نظارت خواهی و مسئولیت گریزی از علائم ضعف وجدان کاری به شمار می رود.
3 و 4.تخصص و تعهّددو: ویژگی اساسی نیروی کار و مدیریت است که در آموزه های دینی، به شدّت مورد تأکید است، به گونه ای که ممکن نیست هیچ یک بدون دیگری، ملاک ارزیابی و مطلوبیت باشد.
5 . انضباط کاری: نظم و انضباط و مدیریت زمان، از مهم ترین عوامل بهره برداری بهینه از سرمایه هاست؛ از این رو، علاوه بر تأکید بر رعایت نظم، شاخصه های انضباط در فعالیتهای اقتصادی نیز مورد تأکید است.
