بخشی از مقاله
چکیده
طبیعتگردی فعالیتی غیرمخرب و سودآور است که در دو دههی اخیر به خصوص در کشورهای در حال توسعه مورد استقبال قرارگرفته است. یکی از مناطق بسیار مناسب برای فعالیتهای طبیعتگردی مناطق حفاظتشده است. در این مطالعه به کمک روش فرآیند سلسه مراتبی - AHP - به رتبهبندی جاذبهها و مکانهای منطقه حفاظتشده خاییز پرداخته شد.
نتایج این پژوهش بیان داشت که بیشترین جاذبههای اکوتوریسمی در تنگه تکاب وجود دارد. پس با برنامهریزی و مدیریت صحیح میتوان از جاذبههای این مکان برای جذب گردشگر استفاده کرد به گونهای که کمترین آسیب به محیطزیست منطقه وارد شود زیرا این منطقه یکی از مناطق حفاظتشده سازمان محیطزیست کشور است.
.1 مقدمه
گردشگری که امروزه در ردیف موفقترین صنایع جهان محسوب میشود، رویکردی گسترده در زمینهی طبیعتگردی دارد. طبیعتگردی فعالیتی غیرمخرب و سودآور است که در دو دههی اخیر به خصوص در کشورهای درحال توسعه مورد استقبال قرار گرفته است
گردشگری طبیعت به آن دسته از گردشگری اطلاق میشود که مبتنی بر مسافرت هدفمند و مسئولانه از مناطق نسبتاً طبیعی بدون تخریب، پراکندگی و آلودگی به منظور بهرهبرداری از آرامش و زیبایی طبیعت، اهداف علمی، آموزشی و فرهنگی، احساس لذت از چشمانداز طبیعی همچون پوششگیاهی، حیاتوحش است
تقوایی و همکاران، 1390؛ boo,1992, - ، بدون شک بهرهمندی از منابع و جاذبههای اکوتوریسمی موجود، در پیدایش و توسعه اکوتوریسم نقش اساسی را ایفاء میکند. جاذبههای اکوتوریسمی یکی از مهمترین دلایل مسافرت مردم به یک مقصد خاص میباشند. آنها به عنوان عامل کششی یا عامل جذب، با توجه به ویژگیهای خاص و جذابیتهای خود میتوانند توریستها را از نقاط و سرزمینهای دور به سمت خود جذب کنند به گونهای که یکی از صاحبنظران توریسم، از جاذبههای اکوتوریسمی به عنوان یکی از عناصر مهم بخش عرضه توریسم نام میبرد .
- Gunn, 2002 - به کارگیری موثر و کارآمد منابع اکوتوریسمی نیز مستلزم نگاهی همه جانبه و علمی به این مقوله میباشد. مقاصد اکوتوریسمی نیازمند مدیریت و برنامهریزی هستند، چرا که منابع محدودند و خواستهها برای بهرهمندی از آنها نامحدود میباشد. در صورتی که برنامهریزی و مدیریت موثری در زمینه استفاده از منابع و جاذبههای توریستی وجود نداشته باشد، امکان استفاده از این منافع کاهش مییابد و در برخی موارد موجب اتلاف منابع میشود.
به همین دلیل، ضروری است که شناختی عمیق و مبتنی بر واقعیت در رابطه با جاذبهها، شاخصها و معیارهای رتبهبندی آنها حاصل گردد تا اولویت توسعه آنها بر مبنای یافتهها تعیین گردد و بهینهسازی اقدامات توسعهای در این زمینه تضمین شود. با وجود اهمیت بالای جاذبهها و نقش آنها در موفقیت و توسعه مقاصد اکوتوریسمی متأسفانه به دلیل عدم شناخت علمی شاخصهای ارزیابی جاذبههای توریستی و معیارهای رتبهبندی آنها ومتعاقباً عدم آگاهی مدیران از جایگاه و سطح عملکرد جاذبهها، در حال حاضر در برآوردها و برنامهریزی توسعه مقاصد اکوتوریسمی انحرافات زیادیمشاهده میشود وغالباً مدیران توریسم دچار کمبینی و بزرگبینی در این زمینه شدهاند.
تحلیل آسیب شناسانه و حل مساله فوق، مستلزم شناسایی شاخصهای ارزیابی جاذبهها و معیارهای رتبهبندی آنها و سپس برنامهریزی و توسعه جاذبههای موجود با توجه به این شاخصها و پیوند آنها با سایرعناصر بعد عرضه توریسم میباشد - دلبری و داودی، . - 1391 یکی از روشهای مناسب برای رتبهبندی جاذبهها استفاده از روشهای MADM می باشد که به سهولت کاربرد معروف هستند .
مدلهای تصمیمگیری چند معیاره، مدلهایی هستند که در دو دهه اخیر، در امر تصمیمگیری مورد توجه محققان قرار گرفته اند.این تکنیکها و مدلها، در تصمیمگیریهای پیچیده، هنگامی که معیارهای متعدد و گاه متضاد وجود دارند، کاربرد بسیار گستردهای پیدا میکنند.
قدرت بسیار بالای این تکنیکها در کاهش پیچیدگی تصمیمگیری، استفاده همزمان از معیارهای کیفی، کمی و اعطای چارچوب ساختارمند به مسائل تصمیمگیری و در نهایت کاربرد آسان آنها موجب میشود تا بهعنوان ابزار دست تصمیمگیران در خطههای گوناگون مورد استفاده قرارگیرند - فرید و همکاران، AHP. - 1388 یکی از روشهای تصمیمگیری چند معیار - MCDM - است. که بطور گسترده در تصمیم-گیری چند معیاره استفاده شده و نخستین بار توسط ساعتی مطرح شد
این روش ساختاری برای تعیین کمیت و مقایسه عناصر به صورت مقایسات زوجی را فراهم میکند. اساس این روش تصمیمگیری در مقایسات زوجی است و بر پایهی امکان تسهیل قضاوتها و محاسبات، صورت میگیرد. که با شناسایی و اولویتبندی عناصر تصمیمگیری شروع میشود . این تکنیک به طور گسترده جهت انتخاب تصمیم بهینه و همچنین رتبهبندی عوامل به کاربرده میشود و ابزاری قدرتمند، انعطافپذیر برای بررسی کمی و کیفی مسائل چندمعیاره است
از دلایل بهکارگیری این مدل نسبت به مدلهای دیگر را میتوان توان مدل در کمی کردن شاخصهای کیفی و استفاده از آمار و ارقام از نظرهای جمعی و مشارکتی دانست، که از جمله دلایل، مهم در بهکارگیری این مدل در تحقیق حاضر است این روش نظرات کارشناسان را ترکیب کرده، سیستم تصمیمگیری پیچیده را به سیستم سلسله مراتبی ساده تبدیل میکند. سپس با استفاده از مقایسات زوجی روش ارزیابی بر حسب مقیاس به منظور بررسی اهمیت نسبی، انجام میشود
تحقیقات زیادی در این زمینه انجام شده از جمله جلیلوند و همکاران در سال 1391 فرایند تحلیل سلسله مراتبی را در پارک شهید زارع انجام دادند. قالیباف و شعبانیفر نیز اولویتبندی شهر سنندج را با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی انجام دادند. یافتههای تحقیق نشان میدهد که جاذبههای فرهنگی و تاریخی شهر سنندج نسبت به جاذبههای دیگر دارای اولویت بیشتری برای توسعه و برنامهریزی است. همچنین دلبری و داودی - 1391 - رتبهبندی جاذبههای توریسمی را با روشAHP انجام دادند.
در خارج از کشور هم تحقیقات زیادی در مورد گردشگری انجام شده که از تحلیل سلسله مراتبی استفاده کردهاند همچون malczewski, 2004, Yang et Kangas at all,2001, .at, 2007, Babaie-Kafaky at all, 2009; Janke,2010 هدف اصلی تحقیق پیش رو شناسایی جاذبههای توریستی و اولویتبندی آنها میباشد. در این راستا اولویتهای مربوط به زیر شاخصهای معرفی شده در هر شاخص نیز مشخص خواهند شد. لذا در این مقاله تلاش میشود که با محوریت قرار دادن جاذبهها به عنوان یکی از مهمترین ارکان اصلی صنعت اکوتوریسم، شناسایی و رتبهبندی جاذبههای اکوتوریسمی، چهارچوبی مناسب و کارآمد جهت برنامهریزی و توسعه جاذبههای توریستی فراهم شود.
.2 مواد و روش معرفی منطقه
منطقه حفاظتشده خائیز را میتوان یکی از مکانهای ناشناخته مناسب برای اکوتوریسم دانست، منطقه حفاظتشده خائیز از به هم پیوستن رشته کوهها، صخرهها، تپه ماهورها و پناهگاههای متعددی تشکیل شده است. که نشان دهنده تنوع بالای زیستگاه در منطقه میباشد. منطقه خائیز و کوه سرخ درتاریخ 1377/10/ 23 در شورای عالی محیطزیست بهعنوان منطقه حفاظتشده به تصویب رسید. منطقه حفاظتشده خاییز با مساحت 13484 هکتار به صورت مرزی بین دو استان کهگلویه و بویراحمد و خوزستان واقع شده است
.آبریز حوزهی جنوبی این رشته کوه در شهرستان بهبهان از توابع استان خوزستان و آبریز حوزهی شمال آن در کهگلویه از توابع استان کهگلویه و بویراحمد واقع گردیده - مددی و همکاران، . - 1388 پژوهش حاضر برروی حوزه جنوبی منطقه حفاظتشده خاییز صورت گرفت است.
وسعت منطقه مورد مطالعه بالغ بر 7882 هکتار بین عرض جغرافیایی 30œ 36 تا 30œ43 و طول جغرافیایی 50œ 18 تا 50œ25 واقع شده، که حدود 50 درصد از مساحت منطقه حفاظتشده خاییز را به خود اختصاص داده است، اقلیم منطقه براساس روش دومارتن، خشک است - پورخباز و همکاران، . - 1393 این منطقه از شمال با شهرستان دهدشت - کهگیلویه و بویر احمد - از جنوب به شهرستان بهبهان و از غرب با منطقه شکار ممنوع بدیل و از شرق با سد کوثر - کهگیلویه و بویر احمد - همجوار میباشد. نقشه سه بعدی منطقه با استفاده از نرمافزارGIS تهیه شده است
شکل1 موقعیت منطقه مورد مطالعه
به کارگیری روش AHP مستلزم چهار گام عمده زیر است:
1-2 ترسیم سلسله مراتبی
در گام اول مساله و هدف تصمیمگیری به صورت سلسله مراتبی از عناصر تصمیم که باهم در ارتباط هستند، در درخت سلسله مراتب ارائه می شود. درخت سلسله مراتب تصمیم، درختی چند سطحی است که در سطح اول، هدف و درسطوح بعدی معیارهای اصلی، معیارهای فرعی و در نهایت گزینهها قرار دارند. شناسایی عناصر و ارتباط بین آنها منجر به ایجاد این ساختارسلسله مراتبی میشود. ارتباط هر عنصر با سایر عناصر باید در ساختار ردهای و در سطوح مختلف مشخص گردد و همچنین ارتباط هدف اصلی مسئله با پایینترین رده سلسله مراتب دقیقا روشن شده باشد.
در این پژوهش هدف رتبهبندی جاذبههای منطقه حفاظتشده خاییز است. معیارهای انتخاب شده برای رسیدن به هدف مورد نظر شامل فیزیوگرافی، زمینشناسی، منابع آب، مکانهای تاریخی - مذهبی و طبیعی - تفریحی، پوششگیاهی ، تغییرات کاربری اراضی و جانوران میباشد و با توجه به تنوع شاخصها به لحاظ ماهیت کمی و کیفی و گسستگی و پیوستگی ابتدا باید شاخصها را وزندهی و به مقیاس رتبهای نسبتا یکسانی طبقهبندی نمود و با افزایش یا کاهش امتیازات و رتبهها امکان دستیابی به اهداف فراهم میشود
از آنجا که هر معیار در درون خود، زیرمعیار چندگانهای دارد و این معیارها و زیرمعیارها در ارزیابی به یک اندازه تأثیرگذار نیستند، برای کسب وزن نهایی معیارها و زیرمعیارها از فرآیند تحلیل سلسلهمراتبی - AHP - استفاده شد، زیرا پردازش دادهها در قالبی سازما نیافته و سلسله مراتبی برای مدیریت صحیح و اختصاص منابع به ویژه در مدیریت دادههای مکانی، ضروریترین و ابتدایترین مرحله در مدیریت گردشگری است.
2-2 انجام مقایسههای زوجی معیارها
پس از تشکیل ساختار سلسله مراتبی، معیارهای موجود در هر سطح ساختار نسبت به یکدیگر مقایسه شده و وزن نسبی آنها محاسبهگردید .در این فرآیند تمام مقایسات به صورت زوجی انجام گرفت و کارشناسان از قضاوتهای شفاهی استفاده کردند. معادل کمی این قضاوتها توسط ساعتی به مقادیر کمی بین 1تا9 تبدیل شده است - خاتمی فیروز آبادی و خداوردی، . - 1391 در مقایسه زوجی عناصر، اگرمعیارi ام با معیار j ام مقایسه شود، یکی از حالات زیر میتواند میزان اهمیت - ارجحیت - عنصر i را به عنصر j تعیین کند.
