بخشی از مقاله
چکیده
روش اجتهاد، روش تحقیق متداول در حوزه های علمیه است. اجتهاد در قلمروهای متفاوتی بکار می رود. اجتهاد در کشف احکام و موضوعات و تفسیر آنها، با اجتهاد در اجرای احکام فرق می کند. اجتهاد در حوزه کشف نظام از متدولوژی، پیشرفته تر برخوردار است. اما در برخی از حوزه های دیگر از متدولوژی متداول در بین علوم بشری استفاده می نماید . این داد و ستد در متدولوژی، سبب نوعی پیوند میان علم و دین در شاخه های مختلف علوم اجتماعی، به ویژه رشته های مدیریت و حقوق شده است.
این پژوهش با استفاده از روش مقایسه، تجزیه و تحلیل مضمون و محتوای گفتار و نظرات فقیهان، سعی دارد در سه حوزه کشف و تحلیل مفاهیم و اجرای مقررات و تصمیمات، روش تحقیق برخوردار از روائی و پایائی را از منظر علوم اسلامی مشخص نماید. بر اساس نتایج تحقیق: الف. در کشف مفاهیم مدیریت، می توان از همه روش های کشف موضوعات، احکام، قواعد و نظامات فقهی استفاده کرد. ولی در کشف اصول، احکام، قواعد و نظامات حقوقی و مدیریتی، »روش قیاسی « مورد نهی در فقه واقع شده است.
اما ممکن است این نهی در روش نباشد. زیرا بدون استفاده از روش مقایسه ای برخی ابعاد نظام مدیریت قابل کشف نخواهد بود، هر چند بتوان احکام و قواعد آن را دقیقاً کشف نمود. ب. روش تحلیل و تفسیر پدیده های مدیریت و علوم اجتماعی، همان روش تفسیر عرفی است .
روش تحلیل و تبیین قوانین و اسناد بالا دستی مدیریت، احکام معاملات و تجارت، همان روش امضای روش های مرسوم در عرف است . در تبیین موضوعات، روش های متداول عرفی در مدیریت و حقوق قابل بکار گیری است.
ج. روش اجرا در مدیریت و حقوق، تابع مصالح نظام اسلامی است و تشخیص آن بر عهده فقیه عادل است که بر اساس خطوط قرمز مندرج در دین ترسیم می گردد و از غالب روش های مدیریتی، سیاسی و حقوقی متداول به شرط عدم منافات با روش وحی می توان استفاده نمود. پیشنهاد پژوهش بکارگیری روش اجتهاد در علوم اجتماعی برای بومی سازی علم در ایران و کشورهای اسلامی است.
مقدمه
اجتهاد روش تحقیق متداول در حوزه های علمیه است. - سیدحمیدرضا حسنی ، مهدی علی پور، تحلیل مکانیزم اجتهاد به مثابه مدلی برای تولید علوم انسانی اسلامی، همایش تولید علم و جنبش نرم افزاری در حوزه معارف اسﻻمی، - 1387 این روش سال های متمادی در تولید علوم انسانی - سیدحمیدرضا حسنی، مهدی علی پور، تحلیل مکانیزم اجتهاد به مثابه مدلی برای تولید علوم انسانی اسﻻمی، همایش تولید علم و جنبش نرم افزاری در حوزه معارف اسﻻمی، - 1387 و علوم اجتماعی در اسلام نقش ایفاء کرده است.
گاه اجتهاد را مدل تولید علم و گاه فرایند تولید علوم انسانی و اجتماعی دانسته اند. - سیدحمیدرضا حسنی، مهدی علیپور، اجتهاد به مثابه فرایند کشف و تولید علوم انسانی اسلامی، کنگره ملی علوم انسانی، - 1385 اجتهاد روش تحقیق ترکیبی است
ارزیابی و اعتبار سنجی در روش تحقیق ترکیبی، نخستین همایش ملی علوم تربیتی و روان شناسی، - 1393 و با روش کمی و کیفی تحقیق هر دو سازگار است.
روش تحقیق آنقدر اهمیت دارد که برخی تمایز علوم را به تفاوت موضوع یا غایت علم ندانسته، بلکه به تفاوت در روش دانسته اند. - امینی - علیرضا - و آیتی - محمد - ، تحریر اصول الفقه، ص - 51 اگر یکی از تمایزات علوم را در »منابع تحقیق« بدانیم و »علوم دینی« را مجموعه علوم و تفکراتی بدانیم که علاوه بر منابع شناخت بشری - عقل وحس و وجدان - از منبع قوی »وحی« و »علم لدنی« نیز بهره مند می گردد، آنگاه این سئوال طرح می شود که آیا »علم دینی« و " علوم اسلامی" از روش تحقیق مخصوص برخوردار است، یا از همان روش مرسوم بشری استفاده می نماید؟ آیا علوم اجتماعی و بطور خاص مدیریت و حقوق از روش خاص در دین برخوردارست، یا از همان روش مرسوم و متداول عرفی پیروی می نماید؟
نظریه پردازی فقها اسلامی، که در پاسخ به کیفیت انطباق دین با نیازهای عصر حاضر به نظریه پردازی پرداخته اند، از وسعت زیادی برخوردار است. اینان در نحوه انطباق دین با زمانیات از »تغییر موضوع، تغییر در منطقه الفراغ، ولایت واحکام حکومتی، احکام عرفی و امضایی، تغییر مسائل، تغییر روش اجتهاد، تغییر مبانی علمی، فلسفی و عرفانی، تغییر معرفت دینی، تغییر ذهنیات فقیه و یا از این عوامل« سخن به میان آورده اند. براساس هر یک از این ده نظریه، روش تحقیق در حوزه هائی از حقوق اسلامی، چه در وضع قوانین و چه در تفسیر و تحلیل قوانین و وحی، وچه در حوزه اجرای حقوق اسلامی، تفاوت هایی دارد.
واقعیت آنست که به علت وسعت زیاد »علم دینی« بطور اعم و »علوم اسلامی « بطور خاص، امکان بررسی و جواب تحلیلی و تحقیقی در یک مقاله نیست و از طرف دیگر، امکان تفاوت در روش تحقیق در شاخه های علوم اسلامی و اجتماعی نیز وجود دارد. بنابراین، ما در این نوشتار فقط به »روش تحقیق در مدیریت و حقوق اسلامی« می پردازیم و از تحقیق در سایر شاخه های علوم اجتماعی اسلام چشم می پوشیم.
این نوشتار، برای اولین بار در ایران به تحقیق در این خصوص می پردازد و به این نتیجه نهایی می رسد، که روش تحقیق در مدیریت و حقوق اسلامی در کشف موضوعات و انواع احکام اولیه، حکومتی، ثانویه، عرفی و امضائی، و احکام عبادی و تفسیر و تحلیل اجرای احکام و حتی کشف قواعد و نظامات مدیریتی حقوقی اولاً متفاوت است و ثانیاً، از روش متداول بشری در برخی از حوزه های فکری استفاده می نماید و محدودیت در روش وجود ندارد .
روش در مدیریت و حقوق اسلامی، شامل سه حوزه کاری است، که عبارتند از: روش تحقیق در کشف مفاهیم مدیریتی و وضع مفاهیم حقوقی؛ روش تحلیل و تفسیر محیط مدیریت و تبیین احکام حقوق اسلامی؛ روش اجرای تصمیم مدیریت و قوانین و مقررات اسلامی.
اما در هر یک از این سه مرحله با کدام روش می توان تحقیق نمود؟ و در کدام مرحله می توان از مجموعه روش های متداول در علوم انسانی، اجتماعی و فنی مهندسی احیانا استفاده کرد و در کدامیک نمی توان؟
.1 مفاهیم پژوهش
- 1 علم دینی: مجموعه تفکرات، تحلیل ها و برداشت های برگرفته از دو منبع عقل و وحی است و تمایز آن از سایر علوم بشری به استفاده از منبع وحی و علم لدنی و حضوری و تقدم آن بر سایر منابع تفکر بشری است.
- 2 علوم اسلامی: مجموعه برداشت ها، تفکرات وتحلیل های ناشی از افکار بشری است که در راستای درک و فهم وحی نازل شده بر حضرت رسول اکرم - ص - باشد. برخی دیگر علوم مورد نیاز بشر را نیز علوم اسلامی دانسته اند.
- 3 مدیریت اسلامی: علم اداره سازمان، انجام کار توسط دیگران، و تصمیم یابی بر اساس سبک مندرج در وحی الهی و کلمات معصومین - ع - .
- 4 حقوق اسلامی: به مجموعه قواعد، نظامات، احکام، قوانین وموضوعات ارزشی در دین اسلام گفته می شود که دارای ضمانت اجرای الهی و یا دولتی است وشامل نظام سیاسات، معاملات وعبادات می گردد وتفاوت اصلی آن با سایر نظامات حقوقی در استفاده از وحی الهی در کنار روش عقلاست.
- 5 روش تحقیق: علم نو ظهوری است که به روش شناخت، تجزیه وترکیب موضوعات، مسائل، احکام، نظامات و قواعد هر علم می پردازد - و ما سکاران، روش های تحقیق در مدیریت، مترجمان: محمد صائبی، محمود شیرازی، مرکزآموزشمدیریتدولتی، چاپ 15، - 1395 و برخی از آن به «Methodology» یاد می نمایند. روش تحقیق در فقه و حقوق اسلامی »منطق فقه«، »اصول فقه« و " روش اجتهاد " است و به بررسی موضوعات، مسائل، قواعد، نظامات واحکام فقه وحقوق اسلامی می پردازد و دارای بالاترین تاثیر در تحول فقه وحقوق اسلامی می باشد .
- 6 نظریه منطقه الفراغ: این نظریه توسط شهید سید محمدباقر صدر برای اولین بار در کتاب »اقتصاد نا« مطرح شد - صدر - محمد باقر - ، اقتصاد نا، ص - 723 وحاوی این نکته بود که در مباحات اسلامی و منطقه ما لانص فیه - موضوعاتی که در آنها نص و دلیل شرعی وجود ندارد - فقیه وحاکم اسلامی حق قانونگذاری دارد.
- 7 نظریه ولایت مطلقه فقیه: اعتقاد به دخالت فقیه جامع الشرایط است که دارای بسط ید در همه شئونات زندگی اجتماعی بشر بر اساس وحی الهی می باشد. این نظریه هرچند توسط فقیهان بزرگ شیعه نظیر مرحوم نراقی در »عواید الایام« اثبات شده بود - نراقی - ملا احمد - ، عواید الایام، ص - 192 ، ولی توسط حضرت امام خمینی - س - برای اولین بار بطور وسیع و رسمی در جمهوری اسلامی ایران به اجرا در آمد - قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1357 و اصلاحیه بعدی آن، اصل پنجاه و هفتم - و آرزوی دیرینه فقه امامیه را تحقق بخشید.
.2 روش پژوهش
این پژوهش می خواهد 10 نظریه روشمند در فقه اسلامی را به عنوان مفروضات تحقیق بپذیرد و با تحلیل مضمون و محتوای این نظریات و کاربرد آن در علوم مدیریت و حقوق ، آثار ناشی از کاربرد میدانی نظریات را تبیین نماید. برای دست یابی به نظریات دهگانه از نظر خبرگان علوم اسلامی مندرج در متون اسلامی و آثار مکتوب استفاده می نماید. کاربرد میدانی مفاهیم ناشی از ده نظریه در حوزه های کشف مفاهیم، تبیین مفاهیم و اجرای احکام و نظامات بررسی می شود. روش مطالعه در کاربرد نظریات روش تطبیق مفهوم بر مصداق می باشد و کاربرد ناظر بر تعامل مفاهیم نظریات با مباحث مدیریت و حقوق می باشد. پیشنهاد تحقیق ناشی از ویژگی های نتایج تحقیق می باشد.
.3 مراحل پژوهش
حقوق اسلامی در سه مرحله قابل تحقیق و بررسی است: مرحله درک وکشف موضوعات، احکام، نظامات و قواعد حقوق از وحی و عقل بشری؛ مرحله تفسیر و تحلیل قواعد و قوانین به دست آمده از مرحله اول؛ مرحله اجرای حقوق اسلامی از طریق تشکیل نظام حکومتی و بکار گیری شیوه های اجرائی.
مراحل تحقیق در حقوق اسلامی قابل کاربرد در مراحل مدیریت اسلامی نیز می باشد . زیرا فعل انسان ، اعم از فعل حقوق یا فعل مدیریتی به سه مرحله تقسیم می شود. در مدیریت اسلام نیز گاه بحث بر سر ایجاد و تاسیس مفاهیم ارادی است، گاه به دنبال تحقیق و جستجوی تفسیر فعل ارادی انسان و تصمیم می باشیم و می خواهیم به تبیین ویژگی های تصمیم بپردازیم و گاه نیز به دنبال اجرای کار سازمان و تصمیمات مدیران می باشیم.
