بخشی از مقاله
چکیده
امروزه توجه به جایگاه علوم رفتاری در طراحی شهری و معماری و چگونگی تاثیرگذاری فضا بر بروز رفتار انسانی از جمله مواردی است که نیازمند بررسی و بازبینی مفهومی و عملیاتی است که ترسیم کننده جایگاه واقعی علم روانشناسی محیطی در طراحی معماری باشد. در واقع آشنایی طراحان شهری با دانشهایی همچون علوم رفتاری و روانشناسی محیطی میتواند این امکان را برای طراحان فراهم کند تا منطبق بر نیاز و فرهنگ استفاده کنندگان، فضاها را طراحی کنند و بر ا ین اساس شرا یط لازم برای زندگی مطلوب برای کاربران شهری از فضاها فراهم آید.
با توجه به رشد جمعیت و شهرنشینی و اینکه در پژوهشهای انجام شده، به جنبه های روانشناختی و رفتارهای مرتبط با این روی رد کمتر پرداخته شده است، لذا در این تحققی تلاش شده پیوند میان حوزه های روانشناسی و معماری و بالاخص طراحی شهری با مبنا قرار دادن جایگاه روانشناسی محیطی در معماری و اهمیت شناخت ارتباط بین محیط و طراحی - به ویژه طراحی شهری - مدنظر قرار گیرد.
روش تحقیق این مقاله، توصیفی - تحلیلی است که از روش فراتحلیل وتحلیل محتوا نیز برای بررسی تحقیقات و پژوهشهای مربوط به این موضوع استفاده کرده است. در مقاله مذبور توانشهای محیطی و معنای محیط که می توانند اهمیت ویژهای برای طراحان محیطی داشته باشد معطوف ساخته است.در پایان هم اصول ومعیارهای مهم در طراحی مجتمع های مسکونی ونکاتی چند در این رابطه مورد اشاره قرار گرفته است
مقدمه
روانشناسی محیطی به مطالعه نقشههای شناخت فرد در رابطه با محیط می پردازد و ارز شها، معانی و و اولویتهای محیطی را دنبال میکند و مطالعات مرتبط آن، تاثیرات مخرب شهرنشینی بر روی رفتارانسانی را بالاخص در قرن حاضر را نشان میدهند. گر چه تحقیقات متعددی در حوزه روانشناسی محیطی وجود دارند که طی دهه هفتاد و هشتاد میلادی انجام شدهآند، اما تنها حدود یک دهه است که دانش روانشناسی محیطی به صورت گسترده در حوزه های مختلف علوم، مورد توجه و استفاده قرار میگیرد
الگوهای رفتار غریزی انسان در شرایط شهرهای شلوغ تغییر می کند؛ چنانچه وقوع بیمار یهای روانی با شهرنشینی افزایش یافته است و بیشترین میزان شیوع بیماری اسیکزوفرنی در مراکز شهرهادیده می شود که به عقیده برخی از کارشناسان،شهرسازان علاوه بر توجه به ارزش کاربری زمین، باید به ارز شهای احساسی، عاطفی و روانی آن نیزتوجه کنند.
از سویی دیگر، رفتار انسانی برآیندی ازانگیزه ها و نیازهای فرد، قابلیت محیط، تصویر ذهنی ناشی از ادراک او از دنیای خارج و معنایی که این تصویر برای او دارد می باشد. بنابراین هر رفتار تحت تاثیر شرایط فوق می تواند اشکال مختلفی به خود بگیرد و رفتارهای متنوعی را باعث شود. رفتار تنهاتابع فعالیت نیست بلکه ترکیبی از فعالیت، زمان و مکان است.
از سویی از آنجاکه رفتار دررابطه با محیط شکل می گیرد، به شدت تحت تاثیرفرهنگ و اجتماع می باشد و پیوسته معلول علتی اجتماعی و فرهنگی است. محیط می تواند خاستگاه »ادراک، بازشناسی و اثرگذاری و رفتار فضایی « باشد. گروه های مختلف استفاده کننده از فضای شهردارای نیازها و الگوهای رفتاری مختلفی هستند. بخشی از این نیازها معطوف به نیازهای مختلف ومتعدد انسانی است و بخشی دیگر به ویژگی های کالبدی و نقش فضای مورد استفاده در شهر مربوط می شود.
همچنین برخی از الگوهای رفتاری به نیازهای دسته های مختلف استفاده کننده از فضا بستگی دارد و برخی از این الگوها تابع فرهنگ وبستر فرهنگی جامعه می باشد. بنابراین نحوه برقراری این رابطه تعاملی بستگی زیادی به چهارعامل دارد که عبارتند از: ویژگی های کالبدی فضای مورد استفاده، نیازهای انسانی به طور عام، نیازهای مخاطبین و استفاده کنندگان خاص آن فضا و درنهایت الگوهای رفتاری و بستر فرهنگی جامعه. در واقع آشنایی طراحان شهری با دانشهایی همچون علوم رفتاری و روانشناسی محیطی می تواند این امکان را برای طراحان فراهم کند تا منطبق بر نیاز و فرهنگ استفاده کنندگان، فضاها را طراحی کنند و بر این اساس شرایط لازم برای زندگی مطلوب برای کاربران شهری از فضاها بروز خواهد کرد را پیش بینی نمود و موقعیت های مسئله ساز را تشخیص داد.
روانشناسی محیطی در پی توسعه چنینی مدلی از شخصیت انسانی است. با توجه به رشد جمعیت و شهرنشینی و اینکه در پژوه شهای انجام شده، به جنبه های روا نشناختی و رفتا رهای مرتبط با این رویکرد کمترپرداخته شده است، لذا در این تحقیق تلاش شده پیوند میان حوزه های روا نشناسی و معماری با مبنا قرار دادن جایگاه روا نشناسی محیطی در معماری واهمیت شناخت ارتباط بین محیط و طراحی - به ویژه معماری - مدنظر قرار گیرد
شکل - 1 چارچوب مشترک پورتیوس برای شناخت وجه مشترک رفتار و محیط
مبانی نظری
تعاریف متعدد و متنوعی از »محیط « ارائه شده است. تمایز بین محیط کالبدی، اجتماعی، روانشناختی و رفتاری از جمله این دسته بندی هامحسوب می گردد. نکته اصلی این طبقه بندیها ودسته بندی های مشابه، تفاوت بین جهان واقعی، حقیقی و عینی اطراف انسان و جهان پدیدارشناختی است که خودآگاه یا ناخودآگاه الگوهای رفتار و واکنش های روحی مردم را تحت تاثیر قرارمی دهند
محیط از یک سو عبارت از فضای دربرگیرنده انسان و سایر موجودات است و از جانب دیگر می توان آن را فضای محدود محسوسبرای انسان دانست. به این ترتیب محیط مورد نظر افراد مختلف متفاوت خواهد بود. محیط را نیز میتوان منحصر به مجموعه عناصر طبیعی یا مصنوع تلقی نمود و یا هردوی آنها را در شکل گیری محیط دخیل دانست . عنصر مهمی که در تعریف محیط نباید از آن غافل ماند اصول و قوانینی است که:
1.اولاً بر شکل گیری محیط تسلط داشته
.2 ثاناًی بر تداوم و تعریف آن و همچنین استنباط انسان از آن و تاثیری که بر حیات انسان دارد، نقشی در خور توجه ایفا می نماید. به این ترتیب محیط متشکل از اجزا و عناصر مادی - کالبدی و کمی - و معنوی - غیرفیزیکی و کیفی - می باشد که در قالب عناصر طبیعی، ساخته های انسان، شرایط طبیعی، بارزه های عناصر مصنوع و انسان ظاهر می شود
تاثیری که محیط بر انسان می گذارد در اثر نحوه و کیفیت ادراک آدمی از محیط پیرامونش شکل می گیرد. ادراک محیط بر اساس دانش و اطلاعاتی که انسان نسبت به اشکال، فضاها، عملکرد و معنای ظاهری و باطنی آنها دارد، یکی از اولین نتایج مترتب بر تماس انسان با محیط میباشد.
این ادراک، سبب می گردد تا انسان مراتب مختلف ارتباط اعم از احساس هویت - این همانی - ، احساس سرور و خوشی، احساس غم و اندوه، احساس غرور، حقارت، تفوق،از خودبیگانگی و بسیاری احساسات و ارتباطات روانی با محیط برقرار نماید که هر کدام از این احساسات ثمره رابطه ایست که اصول و ارزشهای فرهنگی انسان یا ارزشهای نهفته یا متجلی در محیط برقرار مینماید
روانشناسی محیطی عنوان این دانش، اولین بار توسط »ویلی هلپاک « وبا طرح این موضوع که خورشید و ماه چگونه فعالیت انسانها را تحت تاثیر قرار می دهد، تاثیر محیطخارجی و تاثیر رنگ و فرم، به بیان نظرات خود پرداخته است. در سالهای بعد از جنگ دوم، و بدلیلنیاز مبرم به توسعه روانشناسی اجتماعی و بویژه قرارگیری جوامع در شرایط »تغییر «، سبب گردید تا روانشناسان در پی بکارگیری تئوری های روانشناختی این اقدامات غالبا در شرایط آزمایشگاهی صورت می پذیرفت، به همین دلیل صحت نتایج این آزمایشها در جهان واقع مورد تردید بود. در نتیجه روانشناسان محیطی اقدام به انجام مطالعات خود در محیط خارج ازازمایشگاه نمودند.
امروزه روانشناسی محیطی در زمینه های مختلفی نظیر طراحی و معماری، برنامه های تلویزیونی و نیز تبلیغات کاربرد دارد. روانشناسی محیط دانشی میان رشته ایست که بر کنش وواکنش بین انسان و محیط پیرامونش تمرکز داشته آثار این رابطه را مورد بررسی قرار می دهد. چنانکه دربالا اشاره شد، واژه محیط در تعریفی گسترده، در برگیرنده محیط طبیعی، زمینه های اجتماعی، محیط مصنوع و محیط یاداندوزی میباشد .
بطورخلاصه، به منظور بررسی مسائل مبتلی به انسان - بعنوان موضوع علم روانشناسی - و رابطه متقابلش با محیط؛ فارغ از مقیاس محیط مزبور، می باید به تاثیر شرایط محیطی بر رفتار، فعالیت و عادات انسانها توجه نمود. با در اختیار داشتن مدلی ازشخصیت و رفتار انسانی، امکان طراحی، مدیریت، پیش بینی یا بازیابی محیط هایی ایجاد خواهد شد تا رفتار معقول یا مورد انتظار را ارتقا دهد، یارفتارهایی را که در نبود کیفیات محیطی موردنظر بروز خواهد کرد را پیش بینی نمود و موقعیت های مسئله ساز را تشخیص داد.
شکل - 2 روانشناسی محیطی محل اتصال علم معماری و علوم رفتاری
معماری وشهرسازی با فضاهایی سرو کار دارند که انواع فعالیتها درچارچوبهای متفاوت در آنها اتفاق می افتد و درحقیقت به این فضاها معنی و مفهوم می دهند. این فعالیتها تابع خصوصیات فرهنگ جامع های است که صاحبان این فعالیتها به آنها تعلق دارند . این امر در مورد فضاهای شهری به خصوص خیابانها ومیادین به شدت مطرح است. »فرهنگ، الگوهایرفتاری را بوجود می آورد و در نتیجه این الگوهای رفتاری تعیین کننده چگونگی استفاده مردم از فضاها م یشوند.
بنابراین نحوه استفاده مردم ازفضا براساس فرهنگ م یباشد. به عنوان مثال در هندوستان خیابان معجونی از فعالیتهای متعدد و متنوع است. که در نتیجه انواع بو، صدا و مناظرعجیب و غریب در هم بافته شد هاند. در حالیکه در جوامع غربی پیاده روی و پرسه زدن در خیابانها عملی ناپسند محسوب م یشود و حتی در برخی ازساعات شبانه روز نه تنها خوش آیند نیست بلکه خطر جانی نیز دارد « قرارگاه های رفتاری: محیط شامل مجموعه ای از قرارگاه های رفتاری است که درون یکدیگرقرار گرفته اند و با هم فصول مشترک دارند. این قرارگاه های رفتاری دارای دو عنصر اساسی اند : یک الگوی شاخص رفتار و یک محیط فیزیکی محیط فیزیکی ساختاری کالبدی مرکب از سطوح مرتبط به هم و متشکل در الگوهای خاص است که فضاهای باز و سبز، ساختمان ها، اتاق و چیدمان فضارا تش یکل می-دهند. این سطوح از مواد، بافت ها، و رنگدانه های مختلف ترکیب شده اند و به طرق مختلفی روشن می شوند
