بخشی از مقاله
چکیده
منطقه درهّشهر در دوران اسلامی دارای استقرارهای انسانی بسیاری بوده، اما متأسفانه مطالعه سفالینههای اسلامی در این حوزه کمتر موردتوجه محققان و باستانشناسان قرارگرفته است. برای تأمین این منظور، بر آن شدیم که مجموعه سفالینههای اسلامی جمع آوری شده در بررسی روشمند باستانشناختی شهر تاریخی سیمره - درهّشهر - در استان ایلام را موردمطالعه و بررسی قرار داده و حاصل کار را در قالب این پژوهش به رشته تحریر درآوریم.
با نمونهبرداری از سطوح محوطه و با تمرکز بر یافتههای سفالی حاصل از کاوش بین سالهای 1382 - 1374 از دوران اسلامی در شهر تاریخی سیمره، تعداد 4190 قطعه سفال بهدستآمده که 10 درصد سفالهای شاخص از این دوران جمعآوری گردید. گاهنگاری نمونههای مذکور و نیز بررسی کیفیت ساخت و تزیین سفال اسلامی نیازمند مطالعه همهجانبهبود که در قالب: طبقهبندی، گونهشناسی، گونهشناختی و مطالعات آماری این مجموعه انجام پذیرفت.
نتایج حاصل از مطالعات انجامشدهبهوضوح ارتباط فرهنگی این منطقه را با سفالینههای شوش، شوشتر، لرستان، نیشابور،سامرا و الحموز نشان میدهد. با توجه به تعداد و تنوع گونهها و نیز با در نظر داشتن این مهم که هنوز گامی جدی در مطالعه سفالهای اسلامی شهر تاریخی سیمره برداشته نشده است، تحقیق حاضر بر آن است تا با انجام مطالعه علمی روشمند، زمینه را برای روشن نمودن دوران اسلامی در شهر تاریخی سیمره - درهّشهر - فراهم آورد.
.1 مقدمه:
ساخت سفال، یکی از قدیمیترین و درواقع اولین صنعت تولیدشدهبه دست بشر است و در تمام طول تاریخ جایگاهی مناسب برای شکلگیری و بروز خلاقیتهای هنری انسان بوده است
در این میان مطالعه بر روی سفال به-عنوان فراوانترین و متنوعترین یافتههای باستانی از اهمیت ویژهای برخوردار است.چنانکه پژوهشهای باستانشناسی بدون توجه به مقوله سفال کاملاً ناقص بوده و تفسیر یافتههای باستانی و آگاهی از سیر تحولات و ارتباطات فرهنگی و نیز دگرگونی اقتصادی و صنعتی جوامع باستانی بدون توجه به سفال و تحولات آن بسیاردشوار و بعضاً ناممکن مینماید
منطقه درهّ شهر بهعنوان یکی از حوزههای سفالگری، سفالگران و هنرمندان آن توانستهاند بهعنوان بخشی از سیستم اجتماعی، فرهنگی و با تکیهبرتواناییهای خود در دوره اسلامی، در تولید سفال و بیان افکار و عقاید خود بر روی گل سهم بسزایی را ایفا نمایند. در این پژوهش سعی بر آن است که بامطالعه و معرفی گاهنگاری نسبی مجموعهای از نمونههای اسلامی شهر تاریخی سیمره به شناخت هر چه بیشتر سفال-های اسلامی منطقه درهّشهر پرداخت. در پایان نیز طرح، کاتالوگ و جداول نمونه سفالهای گونهشناختی از گونههای مختلف ارائهشده است.
2. روششناسی: روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی است. این مقاله که به دو روش میدانی و آرشیوی که شامل: روش یادداشت نویسی و گردآوری اطلاعات از منابع و مأخذ مختلف نگارش یافته، ترکیبی است از پژوهشهای باستان-شناختی انجام شده و همچنین اخبار و اطلاعات تاریخی و جمعبندیها، نتیجهگیریها و تحلیلهای که از سوی نویسندگان مطالب، ارائه شده است. اطلاعات لازم جهت انجام مطالعات کتابخانهای این پژوهش از طریق مراجعه به آرشیو سازمان میراث فرهنگی و بررسی سوابق پژوهشهای باستانشناسی انجام شده در منطقه، بهدستآمده است.
روش بررسی میدانی: در فعالیتهای میدانی منطقه که در شهر تاریخی سیمره - درهّشهر - صورت گرفته است، بهصورت پیمایشی و با شیوهی مکان نگاری بررسی شد و طی یکفصل کاری، تمام منطقه بررسی گردید. در بررسی تمام سطح منطقه موردنظربهصورت پیمایشی موردمطالعه قرار گرفت.
3. موقعیت جغرافیایی حوزه موردمطالعه: استان ایلام با مساحتی حدود 19086 کیلومترمربع از شمال به استان کرمانشاه، از غرب به کشور عراق، از جنوب به استان خوزستان و عراق و از شرق به استان لرستان محدود است و 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق دارد. درهشهر امروز از توابع استان ایلام است در عرض و طول جغرافیایی 33 درجه و 7 دقیقه و 47 درجه و 21 دقیقه واقع شده است؛که از طریق سه راه آسفالته اصلی، به سمت شمال غرب به طول 130 کیلومتر تا شهر ایلام - مرکز استان - ، به سمت جنوب شرق تا مرکز شهرستان آبدانان به طول 35 کیلومتر و راه آسفالته فرعی به سمت غرب تا پلدختر و تا جاده اصلی خرمآباد-دزفول به طول 46 کیلومتر به دیگر مناطق دسترسی دارد؛و در جوار ویرانههای شهر قدیم و در غرب آن بناشده است
تصویر :1 موقعیت شهر تاریخی سیمرهدرهّ - شهر - ، شهرستان درهّشهر در استان ایلام و استان ایلام در کشور ایران
.4 پیشینه مطالعاتی: از مهمترین این افراد میتوان دمورگان - - De Morgan, 1896، راولینسن - راولینسون، - 1335 و استین - Stein,1940 - اشاره کرد. دمورگان نهتنها تاریخ این شهر را به دوره ساسانی منسوب میدارند بلکه پیشینه ساخت آن را به دوره عیلام عقب برده و آن را ماداکتو دومین پایتخت عیلام معرفی میکند . - De Morgan, 1896: 365- 370 - راولینسون نیز که از خرابه های سیمره بازدید کرده، با توجه به روایات محلی و مقایسه آن با شهر ساسانی سیروان در نزدیکی سیمره، آن را متعلق به دوره ساسانی میداند - راولینسون، . - 67-64 :1335 استین نیز خرابههای شهر سیمره را متعلق به دوره ساسانی دانسته و به احتمال وجود آثار اشکانی در این محل اشاره میکند
نخستین بررسیهای باستانشناسی در سیمره در سال 1362 تا 1374 خورشیدی بهسرپرستی سیفاالله کامبخشفرد بهمنظور شناسایی هستهی اولیه شهر درهّشهر اقدام به عملیات بررسی، گمانهزنی پراکنده و تعیین نقشهی عرصه و حریم شهر پرداخت
نخستین فصل کاوش باستانشناسی سیمره در سال 1374 هجریشمسی به سرپرستی نصرتاالله معتمدی آغاز گردید پس از وی تا 1382 خورشیدی، 9 فصل کاوش توسط سیمین لکپور انجام گرفت
براساس نتایج کاوشهای لکپور و باتوجه به آثار معماری و تزئینات وابسته به معماری و نیز سفال-های بهدستآمده، حیات فرهنگی- اجتماعی شهر تاریخی سیمره دربرگیرنده چهارقرن اولیه اسلامی بوده است
تمرکز بیشتر این تحقیقات بر عناصر معماری و تزئینات وابسته به آن بوده است و دراینبین، مطالعه سفالینه های مکشوفه بهطور جامع و کاملی موردمطالعهقرارنگرفت. این تحقیق، یکی از نخستین تلاشهای هدفمند علمی در قالب مقاله است که به بررسی روشمند گونه شناسی و معرفی سفالینههای دوران اسلامی شهر تاریخی سیمره بر مبنای دو متغیر نقش و لعاب میپردازد.
.5 مطالعه نمونه سفالینههای شاخص شهر تاریخی سیمره: نبود کافی از سفالینههای منطقه درهّشهر و همچنین تنوع سفالهای بهدستآمده در طی بررسیها به لحاظ نقوش، شکل و تکنیک ساخت و همچنین شباهت بسیار زیاد این سفالینهها با مناطق همجوار، سبب گردید که با بررسی این سفالینهها ازلحاظ: ساختار، تکنیک؛ نقوش و ... راهگشای مؤثری در شناخت سفالینه های اسلامی شهر تاریخی سیمره ایجاد کرده باشیم.
کلیه سفالینههای دوره اسلامی این مجموعه بر اساس دو متغیرنقش و لعاب به چهار گروه عمده تقسیمشدهاند: سفال بدون لعاب و ساده، سفال بدون لعاب و منقوش، سفال لعابدار و ساده، سفال لعابدار و منقوش.
.1-5 سفالینههای بدون لعاب: سفالینههای بدون لعاب بیشتر جنبه کاربردی داشته و در ابتدا برای رفع نیازهای بشر ساختهوپرداخته شده و باگذشت زمان به فنون و تکنیکهای سفالگری برای استحکام و زیبایی افزوده شد. این گروه از سفالینههای بدون لعاب، ما شاهد دو گونه سفال بهصورت ساده و منقوش هستیم که هرگونه بر اساس متغیرهایی به زیرگونههایی زیر تقسیم میشوند.
.1-1-5 سفالینه بدون لعاب و ساده: این گروه از سفالینهها بر اساس رنگ و پوشش یا رویه، نوع قطعه و درنهایت شکل قطعه، به 11 گونه، گونه شناسی شدهاند:
-1 سفال بدون لعاب و ساده نخودی
-2 سفال بدون لعاب و ساده آجری
-3 سفال بدون لعاب و ساده قرمز آجری
-4 سفال بدون لعاب و ساده قرمز
-5 سفال بدون لعاب و ساده قرمز متمایل به نارنجی
-6 سفال بدون لعاب و ساده قهوهای
-7 سفال بدون لعاب و ساده قهوهای تیره
-8 سفال بدون لعاب و ساده قهوه ای آجری
-9 سفال بدون لعاب و ساده خاکستری
-10 سفال بدون لعاب و ساده سیاه
-11 سفال بدون لعاب و ساده نخودی متمایل به سبز
همچنین لازم به ذکر است که با توجه به گونه شناختیانجامشده بر روی اینگونه سفالها میتوان آنها را به سدههای اولیه اسلامی - سده 2 تا 4 ه. ق - نسبت داد.
