بخشی از مقاله
چکیده
فقهای اسلام در باب معاملات دو بحث معاملات باطل و مکاسب محرمه را طرح کرده اند و از روز نخست به تکمیل این بحث همت گمارده اند . اموری از قبیل: غش، ربا، غصب، غرر، ابهام، رشوه، نجاسات، منفت غیر حلال و ... را مطرح کرده اند .
نویسندگان کتب قواعد فقه مباحثی نظیر قاعده حرمت اکل مال به باطل، قاعده حرمت ربا، قاعده منع اجتماع عوضین، قاعده منع ارتشاء، قاعده نفی غرور را در ابواب شروط و عقود و ایقاعات مطرح و بحث نموده اند. سوال این است که آیا این قواعد و احکام فقهی در حوزه کارآفرینی، کسب و کار و تجارت در ایران می توان به کار گرفت و کسب و کار حلال را از حرام تفکیک کرد؟ این پژوهش با مباحث تحلیل مضمونی و اجتهاد اسلامی سعی دارد قواعد فقهی و احکام شرعی را در حوزه کسب و کار به کار برد و با تبیین مصادیق و قلمرو قواعد فقهی به قواعد اقتصاد اسلامی و خطوط قرمز شرعی حاکم بر کسب و کار در ایران دست یابد.
روش کار پژوهش، مطالعات کتابخانه ای است و با استفاده از نظریه کارشناسی فقها و اعتبار اجتهاد در اسلام پژوهش اعتبار سنجی شده است. توصیه کاربردی پژوهش، آشنائی کارافرینان ایرانی و مراکز آموزشی با احکام و قواعد فقه اقتصادی در حوزهی قراردادهای تجاری و قواعد و احکام ممنوعه در کسب و کار است.
.1 مقدمه
اموال در اسلام احترام دارند و نادیده گرفتن آن موجب مسئولیت مدنی است. - مصطفوی، محمدکاظم، القواعد ، ص - 32 مردم بر حسب قاعده تسلیط - مکارم ، ناصر، القواعد الفقهیه، ج2، ص - 17 در استفاده از اموال در حدود شرعی آزادی عمل دارندقرآن از سویی به کسب حلال امر می کند و از سوی دیگر از ضد آن، یعنی حرام خواری نهی می کند. در آیات به شکل های گوناگون به پیروان دین اسلام تأکید شده است که کسب روزی خود را تنها از راه حلال پی جویی کنند و از کسب و کار حرام دوری نمایند.
" ای مردم! از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه را بخورید و از وسوسه های شیطان پیروی نکنید که او دشمن آشکار شماست. " - بقره» - 168/حلال« چیزی است که شرع آن را ممنوع نکرده باشد و »طیب« به چیزهایی گفته می شود که موافق طبع سالم انسانی است؛ نقطه مقابل آن »خبیث « است که طبع آدمی از آن تنفر دارد. در قرآن نهی از حرام خواری شده است. نظیر: نهی از خوردن مال یتیم - نساء، - 10، نهی از باطل خواری - نساء - 30-29 و نهی از ربا خواری. - بقره، - 275
دعوت به حلال خواری و روزی حلال در روایات تاکید شده است؛"و از هر چیز حلال و پاکیزه ای که خدا روزی شما کرده، بخورید و بترسید از خدایی که به او ایمان آورده اید." - مائده: - 88 رسول - ص - می فرماید: » سعی و تلاش در جهت به دست آوردن درآمد حلال، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.
خداوند به پیامبر سفارش فرموده است: » ای احمد! به راستی که عبادت ده جزء است و نه جزء آن در کسب روزی حلال قرار داده شده است.« - مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، کار و تلاش، رمز موفقیت، ج 74، ص - 27 "به دست آوردن روزی حلال را از شمشیر زدن در میدان جنگ سخت تر شمرده اند." - محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج2، ص 509 ، حدیث ش - 4293 رسول - ص - : طلب رزق حلال را واجب و آنرا در حکم جهاد معرفی می کنند.
مرحوم شیخ انصاری در کتاب المکاسب به کسبها و تجارتهای حلال و حرام پرداخته و درباره هر یک به صورت مستقل بحث کرده است. در این بخش به پنج نوع از کسبهای حرام اشاره شده است:
-1 تجارت با چیزهایی که در شرع، عین نجساند، مثل خرید و فروش بول، خون نجس، منی، مردار، سگ و خوک خشکی، شراب و مشروبات الکی؛
-2 تجارت با چیزهایی که گرچه خرید و فروش خودشان حرام نیست، ولی به جهت قصد و انگیزه فروشنده و خریدار، آن خرید و فروش ممنوع است، مثل خرید و فروش بت، صلیب، ابزار و آلات قمار، آلات موسیقی، ظرفهای طلا و نقره، فروش انگور به کسی که قصد دارد آن را تبدیل به شراب کند، فروش اسلحه به دشمنان دین؛
-3 تجارت با چیزهایی که منفعت و فایده چندانی ندارند؛
-4 کسب و کارهایی که خود آن عمل حرام است نه چیزی که بر سر آن خرید و فروش میشود، مثل آرایش زنان به صورتی که باعث اشتباه و فریب داماد شود، آرایش و تزیین مردان و زنان که به صورت جنس مخالف خود به نظر برسند، منجمی، نگاهداشتن کتابهای گمراهکننده، رشوه، دشنامدادن به مؤمنان، جادوگری، شعبده بازی، فریب دادن دیگران در معامله، موسیقی لهوی و حرام، غیبت، قمار و ... ؛
-5 کسب در آمد با کارهایی که انجام آن بر انسان واجب است، مانند پول گرفتن برای خواندن نماز، دفن میت و در خاتمه بخش اول کتاب المکاسب به مباحثی از جمله حرمت خرید و فروش قرآن کریم، جوایزی که از حاکمان جور گرفته میشود و مسائلی از این دست پرداخته است
در دنیای تجارت و کسب و کار، کدام کسب و کار حرام است؟ آیا خطوط قرمز اسلام در حوزه کسب و کار قابل دسته بندی و فرموله شدن می باشد؟ کدام فرمول یا فرمولها بر کسب و کار و کارآفرینی در ایران حاکم است؟ قلمرو کاربرد "قاعده حرمه اکل مال به باطل" کدام است؟
.2 طرح بحث و سئولات تحقیق
مباحثی را فقهای شیعه تحت عنوان مکاسب محرمه در کتاب های فقهی مطرح کرده اند و جرائم تجاری را برشمرده اند و به بیان معاملات حرام پرداخته اند. سوال آن است که در دنیای مدرن آیا می توان این امور را خطوط قرمز کسب و کار دانست و در تجارت داخلی و بین الملل آن را منع کرد؟ در کسب و کار و کارافرینی آیا می توان موارد ممنوعه شرعی را داخل کرد و خطوط قرمز کارآفرینی، اقتصاد و تجارت را در حوزه کسب و کار در ایران ترسیم نمود؟ فقها کدام معاملات را حرام دانسته اند؟ فقها کدام کسب و کار را حرام می دانند؟ در دنیای کسب و کار ایران کدام معاملات باطل و ممنوع می باشند؟
.3 چارچوب مفهومی و مفروضات تحقیق
بررسی کاربرد بحث حلال و حرام در کسب و کار بر اساس مفروضات و مبانی زیر استوار است:
- 1 اسلام دارای احکام و قواعد تجاری، احکام و قواعد کسب و کار و احکام و قواعد کارآفرینی می باشد.
- 2 اسلام در حوزه کسب و کار دارای خطوط قرمز و تجارات ممنوعه می باشد.
- 3 کارآفرینی و کسب و کار بر دو نوع؛ کسب و کار حلال و کسب و کار حرام تقسیم می شود.
- 4 کسب و کار حرام بر دو دسته باطل و غیر باطل دسته بندی می شوند.
- 5 کسب و کار اسلامی نباید حرام باشد و باید از تجارات باطل و حرام در سطح بنگاه و کلان اجتناب نمود.
- 6 کسب و کار حلال بر کسب و کارهای واجب، مستحب و مباح تقسیم می شود.
.4 روش تحقیق و اعتبار پژوهش
این پژوهش بر اساس نظریه کارشناسی فقهای شیعه شکل گرفته است. فقها با استفاده از روش اجتهاد به استخراج موارد حرمت و بطلان کسب و کار و تعیین مصادیق معاملات حرام همت گمارده اند. پژوهش در این مرحله می خواهد مباحث استخراجی فقها از آیات و روایات را در کسب و کار جدید و حوزه کارآفرینی در ایران به کار برد و نتایج را گزارش و دسته بندی نماید. به علاوه قواعد فقهی مطالعه شده در کتب قواعد فقه را استخراج و در حوزه کسب و کار ایران مصداق یابی نماید. کاربرد قواعد فقه اقتصادی اسلام در حوزه کسب و کار ایران را با استفاده از تحلیل مضمونی و تعیین قلمرو کاربرد قواعد اقتصادی بررسی می نماید. اعتبار اجتهاد و تحلیل اجتهادی سبب تامین اعتبار پژوهش حاضر می باشد.
.5 مرور ادبیات موضوع
بحث حلال و حرام و کاربرد آن در کسب و کار از آغاز دین الهی بوده است. در اسلام تبیین شده است. فقهای بزرگ این بحث را در کتاب های فقه آورده اند. در رساله های احکام عملیه مراجه تقلید شیعه آمده است. - امام خمینی، روح االله، توضیح المسائل، م - 2055 در کتب دروس حوزه های علمیه بعد از نگارش کتاب المکاسب مرحوم شیخ انصاری تدریس شده است. این کتاب بارها حاشیه خورده است. هم اکنون نیز در حوزه های علمیه تدریس می شود. نگاه اجمالی به منابع کتاب المکاسب بیانگر تاریخ موضوع قبل شیخ انصاری است و شرح های این کتاب المکاسب مروری بر ادبیات موضوع بعد از مرحوم شیخ انصاری را نشان می دهد.
.5,1 مرور ادبیات موضوع قبل مرحوم شیخ انصاری
نظر به این که شیخ انصاری از کتب زیر استفاده کرده در نگارش بخش اول کتاب المکاسب، بنابر این فقیهان زیر در کتاب های خود بحث مکاسب حلال و حرام را طرح نموده اند
