بخشی از مقاله
چکیده
دانش فقهالحدیث مبتنی بر مبانی متعددی است؛ که با تبیین آنها، امکان فهم حدیث بر پژوهشگر فقهالحدیثی فراهم میشود. پژوهشهای محدودی که به این مسئله پرداختهاند، هر کدام به فراخور اهمیتی که نویسنده به آن داده، بخش مهمی از مبانی فقهالحدیث را بررسیده و تحقیقات گسترده در اینباره را به فرصت و مقالی دیگر حواله کردهاند.
این مقاله، ضمن بهرهگیری از تحقیقات پیشین، دستهبندی گستردهتر و جدیدتری ارائه میکند و تلاش میکند، تمام مباحث مربوط به کاربرد مبانی در فقهالحدیث را بهطور خلاصه ارائه دهد و در نهایت به این نتیجه میرسد که مبانی در فقهالحدیث جایگاهی محوری و اساسی دارد. در این مقاله سه نوع مبانی در دانش فقهالحدیث مورد توجه و مطالعه قرار گرفته است: مبانی کلامی، مبانی کالبدی و مبانی ابزاری و آلی. محقق فقهالحدیثی برای فهم درست احادیث باید هر سه نوع مبانی را بهصورت جامع و سیستمی مد نظر قرار بدهد.
مقدمه
فقهالحدیث دانشی است که به بیان مبانی، قواعد، روشها و مراحل فهم حدیث میپردازد. دانش فقه الحدیث از این منظر بیانگر مبانی و قواعد فهم حدیث است و جایگاه محوری مبانی در این دانش روشن و مبرهن است. این دانش که مختص علمای حدیثی شیعه است با بیان مبانی و قواعد دایر مدار بر فهم حدیث، از جنبههای مختلف این موضوع را میکاود. قواعد و مبانی کلامی، روشی، گرایشی، صدوری و دلالی فهم حدیث به واسطه این دانش تبیین شده و محدث و فقیه حدیثی با این ابزار مراحل فهم حدیث را طی میکند و به مراد اصلی گوینده پیام میرسد.
علما و مفسران، دانش بودن یک علم را منوط به داشتن مبانی دانستهاند و نبود مبانی برای یک علم را مساوی با عدم علمیت آن بر میشمارند. از این حیث دانستن مبانی برای هر علمی از اهمیت ویژهای برخوردار است. و دانش فقه الحدیث بهجهت مبانی آن بهخوبی بازشناخته میشود.
کتب و مقالات فراوانی به فراخور مباحث خود، به مبانی فقهالحدیث پرداختهاند. اما کتاب مستقلی در این باره تألیف نشده است. مقالات مستقل تدوین شده هم تمام مباحث مبانی فقهالحدیث را در بر نمیگیرند. بلکه هرکدام به قسمت مهمی از آن پرداختهاند. این مقاله با تکیه بر تلاشهای قبلی صورتگرفته در این باب، کوشش میکند، دستهبندی جامعتر و متنوعتری ارائه کند، تا تمام مباحث مربوط به مبانی فقهالحدیث بهصورت خلاصه و فشرده مطرح سازد و اذعان بر این دارد که مبانی فقهالحدیث، نیازمند تدوین کتابی مبسوط و مفصل است که امید است محققین دیگر فقهالحدیثی به این مهم همت بگمارند.
مفهومشناسی
الف - تعریف مبانی »مبانی« جمع مبنا، از ریشه بنی، بهمعنای پایه و هرچه که بر آن تکیه میشود و با تکیه بر آن، بر رویش چیزی گذاشته میشود. بنابراین از لحاظ لغوی، بهمعنای ساختن و بنا کردن است و در اصل برای ساختن ساختمان و خانه بهکار میرود
مبانی گزارههایی خبری هستند کهعموماً از دانشهایی دیگر وام گرفته میشوند و اهداف، اصول، ساحتها، مراحل، عوامل، موانع فهم حدیث رامنطقاً از آنها استنتاج کرد - مصباح یزدی، . - :1390 پس مقصود از مبانی فقهالحدیث آن دسته از اصول، پایهها و اجزایی است که ساختمان دانش فقهالحدیث بر آن بنا و استوار میشود یا از آن پدید میآید. مبانی اساس هر علم را تشکیل میدهد. ... مبانی آن دسته از علومی است که در شکلگیری علم جدید نقش اساسی و حیاتی ایفا میکنند، بهنحوی که بدون وجود آن هر یک از آن علوم - پیشینی - آن علم صورت نمیبندد و شکل نمیگیرد
لازم به ذکر است از مبانی فقه الحدیث با مفاهیمی چون قواعد، اصول، پیشنیازها و پیشدانستهها نیز یاد کردهاند.
ب - تعریف فقه الحدیث فقهالحدیث از دو واژه فقه و حدیث تشکیل شده است. فقه در لغت بهمعنای فهم آمده است و در اصطلاح، وقتی بر سر الحدیث میآید، بهمعنای فهم حدیث - نصیری، - 237 : 1386 و دانش فقه الحدیث نیز بهمعنای دانش فهم روایات و شرح و تفسیر آنها است
برخی فقه الحدیث را به معنای مبانی فهم حدیث تعریف کرده و معتقدند: آنچه به فهم محتوای حدیث یاری میرساند، »فقه الحدیث« یا »مبانی فهم حدیث« نامیده میشود و شرح متن حدیث و حل مشکلات آنرا بهعهده دارد - مدرسان دانشکده علوم حدیث، - 155 :1390؛ که در این صورت کل دانش فقهالحدیث متشکل از مبانی خواهد بود و استفاده از واژه مبانی فقهالحدیث مسامحه در تعبیر خواهد بود. در برخی تعاریف به فهم عمیق، درک استوار و شناخت ژرف از حدیث نیز اشاره شده است
بهطور کلی دانش فقهالحدیث، بهمعنای فهم عمیق محتوای حدیث و تفسیر آن با توجه به قواعد و مبانی خاص است. این دانش در کنار اصطلاح مصطلحالحدیث و رجال الحدیث قرار دارد.
تاریخچه بحث
فقهالحدیث، دانشی است که با بررسی متن احادیث و آموزش سیر منطقی فهم روایات، حدیثپژوه را بهسمت درک معانی مد نظر معصومین سوق میدهد و نیز نحوه برخورد با احادیث متعارض و برداشت واحد از آنها را تسهیل میگرداند. این دانش که از علوم مختص شیعه است، از همان ابتدای صدر اسلام و نقل روایات نمود داشته است؛ بهطوریکه امام صادق - ع - فرمیاید:
اگر حدیثی را خوب بفهمی بهتر از آن است که هزار حدیث را روایت کنی، و هیچ یک از شما فقیه و دانشمند نمیشود تا اینکه سخنان کنایهای و سربسته ما را بفهمد چراکه گاه سخنان ما هفتاد تفسیر دارد که برای توجیه هر یک از آنان پاسخی در نزد ماست.
برخی پیشینه فقهالحدیث را به آیات قرآن مربوط میسازند؛ که مردم را به تدبر در آیات الاهی و دیگر سخنان فراخوانده و عدم تدبر را نکوهیده است
نمود اصلی فقه الحدیث در شرح حدیث نویسی جلوهگر است. تا پیش از قرن یازدهم، فقها به فراخور مباحث فقهی، تلاشهای فقه الحدیثی بر روی احادیث میکردهاند؛ ولی سایر احادیث، همچون احادیث اعتقادی، که گاه بسیار مهمتر و دقیقتر از روایات فقهی بودند در حاشیه به سر میبردند؛ حتی مهمترین کتاب حدیثی شیعه، یعنی کتاب کافی تا آن دوران شرح پسندیدهای نداشت
در قرون یازده و دوازده محدثین بزرگی چون شیخ بهایی، علامه محمدتقی مجلسی، میرخلیل قزوینی، ملاصالح مازندرانی، سید نعمت الله جزائری و سید علیخان مدنی از مهمترین تلاشگران عرصه فقهالحدیث بودهاند - همان: 191 تا . - 192 اما از قرن یازدهم، شرح حدیث نویسی رونق گرفت. کتاب بحارالأنوار جامعترین شرح روایات شیعی است و از شیوه صحیح و پسندیده فقه الحدیث پیروی میکند
مرحوم علی اکبر غفاری در بحثی با عنوان »امور فی فقه الحدیث و درایته« در کتاب تلخیص مقباس الهدایه مرحوم مامقانی، مواردی از مبانی را ذکر کرده است. عبدالهادی مسعودی در بحث سیر فهم حدیث مباحثی را آورده است. آقای سید محمدکاظم طباطبایی - طباطبایی، الف - 1393 نیز مباحث مربوط به مبانی فقه الحدیث را بهطور گسترده در کتاب منطق فهم حدیث آورده است.
کتاب »فقه الحدیث؛ مبانی و روشها« نوشته علی محمد میرجلیلی - میرجلیلی، - 1390 نیز کتابی است که بهصورت مستقل به بحث از مبانی فقه الحدیث پرداخته و در آن »اثبات متن«، »ثبت متن«، »شناخت مفهوم واژههای موجود در روایات«، »تشکیل خانواده حدیث«، »شناخت سبب و مورد صدور«، »لزوم توجه به سیاق روایت«، »شناخت پیام ضرب المثلهای موجود در احادیث«، »توجه به محکم و متشابه«، »استفاده از علوم تجربی در طرح مفاهیم و معارف تخصصی«، »شناخت انواع دلالتها«، »آشنایی با علل الحدیث«، »تعیین دیدگاه صحیح اسلام درباره مسائل اجتماعی، سیاسی و غیره« و »شناخت احادیث مجعول« بهعنوان مبانی فقهالحدیث بیان شدهاند.
