بخشی از مقاله
چکیده
امروزه اهمیت و نقش فضای سبز شهری در حیات شهرها و پایداری آنها و تأثیرات فیزیکی و طبیعی آن در سیستم شهری و بازدههای مختلف اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی آن انکارناپذیر است. به همین دلیل تحلیل و بررسی کاربری فضای سبز و نقش آن در سلامت زندگی شهری و ارائه پیشنهادهای مناسب در جهت تعادل بخشی به ساختار کالبدی و اجتماعی شهر از طریق آن میتواند حائز اهمیت فراوان باشد. لذا در این پژوهش ما به بررسی کارکردهای اجتماعی پارک ها و نقش آن در سلامت زندگی شهری میپردازیم.
.1مقدمه
فضای سبز برخلاف معنایی که ممکن است در ذهن ایجاد کند، تنها محلی که شامل چند درخت و نیمکت باشد، نیست. بلکه نماد و سمبلی از تفکرات فرهنگی و اجتماعی یک جامعه است و عاملی مهم در فضای شهری محسوب میشود که همواره از جنبههای اجتماعی، فرهنگی و روانی مورد توجه عموم مردم است و در برنامهریزی شهری نقش مهمی ایفا میکند. اهمیت فضای سبز در داخل شهرها به حدی است که در بین ×ِ کاربری مهم شهری از آن یاد میشود .اهمیت این کاربری، از زمان گسترش سریع و بیسابقه شهرها بعد از انقلاب صنعتی جایگاه مهمتری پیداکرده است
با اینکه امروزه اندیشه سبز و به دنبال آن شهر سبز، جزء اهداف و افکار متعالی در شهرهای کشورهای پیشرفته به حساب می آید، اما برخورد با مقوله فضای سبز شهری در شهرهای ایران با در نظر گرفتن ضرورت بررسی جایگاه فضاهای سبز عمومی و پارکها لازم به ذکر می باشدکه آرایش طبیعت و باغ سازی در بین جوامع با آداب و فرهنگ مختلف و تداعی تصویری از بهشت موعود و ایده بازگشت به طبیعت در باغ شهرها و نظریاتی مانند باغ -شهر تلاش هایی برای بازسازی دنیای ایدئال و زیباییهای طبیعی ازدسترفته بوده است که همزمان با رشد صنعت و افزایش جمعیت شهرها و ساخت وسازهای سوداگرانه از نیمههای قرن نوزدهم توسعه یافتند .
سرانجام در رهیافت گریز از این معضلات که بهصورت عوامل عمده در نابودی طبیعت به دست انسان نمود یافته و آلودگی محیطزیست و شیوع بیماریها را سبب گشت، ایده آرمانشهری ناگزیر به احداث باغ شهرها و تأکید بر فضاهای سبز عمومی گشت. از آنجا که اهمیت فضای سبز شهری در حیات شهر و پایداری آن و تأثیرات فیزیکی و طبیعی و اجتماعی آن در سیستم شهری انکارناپذیر است، به همین علت کاربری فضای سبز در شهرها و سرانه آن یکی از مباحث اساسی در برنامه ریزی و مدیریت شهری تلقی میشود.از موارد دیگری که بر اهمیت کاربری فضای سبز در شهرها میافزاید، موضوع چند کارکردی - طبیعی، زیباشناختی، اجتماعی و ... - بودن این کاربری است که پرداختن به این مسئله را در حوزه شهری تبدیل به موضوعی مهم میکند.
تفکر نظاممندی که امروزه در مفهوم توسعه پایدار بهویژه در عرصه کلانشهرها به وجود آمده نقش و کارکرد فضای سبز و کیفیت آنها را بدون هرگونه مبالغه در یک مجموعه اکولوژیک ارزیابی میکند .به عبارت دیگر فضای سبز نیز جدا از توانایی های مشخص و سرشتی خود، محدودیت های رویشی، گسترشی و کاربردی خود را در ارتباط با عوامل بیوفیزیکی و اقتصادی و اجتماعی شهرها دارد و تنها در این چارچوب اثرات و توانمندی آن قابل ارزیابی مثبت است تفکر نظاممندی که امروزه در مفهوم توسعه پایدار بهویژه در عرصه کلان شهرها به وجود آمده نقش و کارکرد فضای سبز و کیفیت آنها را بدون هرگونه مبالغه در یک مجموعه اکولوژیک ارزیابی میکند .
به عبارت دیگر فضای سبز نیز جدا از توانایی های مشخص و سرشتی خود، محدودیت های رویشی، گسترشی و کاربردی خود را در ارتباط با عوامل بیوفیزیکی و اقتصادی و اجتماعی شهرها دارد و تنها در این چارچوب اثرات و توانمندی آن قابل ارزیابی مثبت است.
به همین سبب کاربری فضای سبز، جدای از اهمیت آن در شهرها، بهعنوان بخشی از طبیعت در محیط انسانساخت شهرها میتواند نشان از گرایش انسان به طبیعت و یا قدرت انسان در ارائه طبیعی خودخواسته و مطابق با آرمانهای خود باشد. از دیدگاه برنامه ریزی و طراحی شهری، گسترش فضای سبز مفهومی وسیعتر از توسعه پوشش گیاهی و بهبود شرایط محیط طبیعی شهر دارد. منظور از توسعه فضای سبز درواقع نوعی ساماندهی و نظمبخشی به فضاهای پراکنده و متنوع سبز است.
شبکه فضای سبز یا گذرگاه سبز شامل مجموعهای از فضاهای سبز و باز درونشهری - پارکها، میدانها، بلوارها، مراکز فرهنگی و تفریحی و مانند اینها - و برونشهری - روستاها، باغها، مزارع، پارکهای جنگلی، کوهپایهها، رودخانهها و جز اینها - است که بهصورتی نظامیافته به هم متصل میشوند. در نتیجه پیکر فشرده و سنگین شهر در بستر وسیعی از فضاهای طبیعی زنده و فضاهای پرجاذبه مجال تنفس، آلودگی، فراغت و تحرک دلخواه پیدا میکند و از این نظر شبکه فضای سبز یکی از محورهای اصلی الگوی کاربری زمین را در مقیاس شهر تشکیل می دهد که علاوه بر کارکرد زیستمحیطی دارای کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، زیباشناختی نیز هست و درواقع نقش چندمنظوره ایفا می کند.
از مهمترین این عرصهها، پارک ها و فضاهای سبز شهریاند که نقش فعالی در سلامتی شهر و منظور از فضای سبز شهری نوعی از سطوح کاربری زمین شهری با شهروندان ایفا میکنند.[3] پوشش گیاهی انسان ساخت است که هم دارای بازدهی اجتماعی و اقتصادی و هم دربردارنده بازدهی اکولوژیکی بهطوری که فضاهای سبز شهری بهعنوان بخشی از فضاهای باز شهری، عامل اصلی ، میباشد.[4] فضای سبز برخلاف معنایی که ممکن است در ذهن ایجاد کند، تنها محلی که شامل چند درخت و نیمکت باشد، نیست×؟بلکه نماد و سمبلی از تفکرات فرهنگی و اجتماعی یک جامعه است و عاملی مهم در فضای شهری محسوب میشود که همواره از جنبههای اجتماعی، فرهنگی و روانی مورد توجه عموم مردم است و در برنامه ریزی شهری نقش مهمی ایفا میکند.
فضای سبز شهری و نقش آن در پایداری شهر محیطزیست انسانی مفهوم جامعی است از مجموع تأثیرات عوامل بیرونی و روابط متقابل آنها که تعادل بیولوژیک را سبب میشوند. لذا چگونگی روابط انسانها با محیط، نحوه برقراری ارتباط و تأثیرپذیری خصوصیات اکوسیستمها در کیفیت احساسی و روانی انسانها تأثیر مهم و غیرقابل انکاری دارد. تا جایی که اصول بنیادی مکاتبی مانند شیکاگو، آرمانگرایی، فرهنگ گرایی، طبیعتگرایی، فلسفهگرایی و نظریه توسعه پایدار نیز اهمیت و نقش فضاهای سبز شهری را یادآور میباشند. لوکوربوزیه1 برای وجود فضاهای سبز شهری اهمیت زیادی قائل شده است و اعتقاد دارد که از هر ده واحد فضای شهری برای سکونت باید نه واحد آن فضای سبز باشد.
امروزه با گسترش شهرنشینی و در انزوا قرار گرفتن طبیعت، بدون شک وحدت انسان و طبیعت تنها در قالب پارک، پردیس و فضاهای سبز شهری و عمومی متبلور میشود و این نکته توجه به نقش کاربری ها ی سبز شهری را ضرورت میشود. فضای سبز نوعی از سطوح کاربری زمین شهری با پوشش گیاهی انسان ساخت می باشد که واجد بازدهی اجتماعی و اکولوژیکی هستند
این مکانها علاوه بر بازدهی اکولوژیکی مانند تصفیه آبوهوا، کاهش آلودگیهای صوتی، کاهش اثرات باد و پایداری میکرو اقلیم، واجد بازدهی اجتماعی - روانی نیز میباشند، از طرفی زیباسازی بخشهای شهری، جلوگیری از فرسایش خاک، تولید فیتونسید و اکسیژن از دیگر عملکردهای فضاهای سبز شهری میباشند
با توجه به نقش این مکانها در سلامت شهروندان و پایداری شهر، بررسیهای جامعی برای آگاهی از کیفیت، امنیت، ایمنی و سایر عوامل مؤثر در افزایش جاذبه این عرصهها برای مراجعان صورت نگرفته، اطلاعات جامعی در این مورد تهیه نشده و ارزیابی جامعی انجام نگرفته است و به جرأت میتوان گفت که پس از احداث این مکانها و نامگذاری آنها چگونگی ارزیابی از شرایط موجود و میزان رضایتمندی شهروندان از شرایط موجود این مکانها صورت نگرفته است. لذا با توجه به مباحث یادشده هدف ما در این مقاله، کارکردهای اجتماعی پارکها و نقش آن در سلامت زندگی شهری، میباشد.
.2معیارهای مکانی پارکهای شهری
یکی از ویژگی های پارکهای شهری این است که مجموعهای از فعالیتها را برای مراجعان فراهم میآورد. یعنی مکانی است که میتوان به آسانی به آن دست یافت، از طریق آن با نواحی پیرامون ارتباط برقرار کرد - دسترسی و ارتباط - مکانی ایمن، پاکیزه و جذاب است و شاید مهمترین ویژگی آن، این باشد که مکانی برای دیدار و ملاقات افراد با یکدیگر است - توانایی اجتماعی بودن - . خبرنامه پارک تاک، ارکان اصلی پارک خوب را بدینصورت بیان میکند:
فعالیتها و موارد کاربردی:
. دسترسی و ارتباط؛
. آسایش و تصویر ذهنی؛
. قابلیت اجتماعی بودن.
یکی از چهار نوع کاربری در نظر گرفته شده برای شهرها در منشور آتن کاربری با هدف گذران اوقات فراغت است[9] که عنصر اصلی این کاربری، پارک های شهریاند. در مکانیابی این عناصر که بر اساس ظرفیت، وسعت، جاذبه فضایی و شعاع دسترسی طبقهبندی میشوند در نظر گرفتن عوامل زیر حائز اهمیت است:
-1 دسترسی: محل احداث پارک از نظر در دسترس بودن برای تمامی اقشار قابل توجه است.
-2 ایمنی در دستیابی: پارکهای عمومی باید به نحوی ساخته شوند تا برای تمامی اقشار جامعه با ساختار سنی و جنسی مختلف براحتی قابل دسترسی باشند.
-3 مرکزیت: این کاربری باید حتیالمقدور در مراکز شهری، اعم از مراکز محلات، مراکز ناحیه و مناطق شهری مکانیابی شوند
نکته بسیار مهم دیگر در مکانیابی فضاهای سبز شهری و پارکها ضرورت اجتماعی آن است تا جایی که Jane Jacobs منتقد شهرسازی معاصر معتقد است که پارک باید در جایی باشد که در آن زندگی موج می زند و فرهنگ و فعالیت بازرگانی در آن است
