بخشی از مقاله
چکیده
هرچند ضمیر در مقایسه با دیگر واژگان زبان فارسی همچون فعل، صفت،قید،اسم و غیره گستردگی بسیار کمی دارد؛ اما از آنجا که جانشین اسم میشوند و نقشهایی که اسم میپذیرد را میپذیرند،گستردگی بسیاری از نظر زیبا شناسی پیدا میکنند و شاعر زبردست، به خوبی از این توانایی بهرهمیگیرد؛ بنابراین هدف از این پژوهش بررسی قدرت خلاقیت مشیری در به کارگیری ضمیر به عنوان یک عنصر زیبایی ساز با تکیه بر کتابهای سه دفتر و پرواز با خورشید است که به شیوه توصیفی- تحلیلی به این کار پرداخته شدهاست.
مهمترین کارکردهای ضمیر در اشعار مشیری در دو حوزه بافت خرد و گفتمان مورد بررسی قرار گرفتهاست. و نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که مشیری از این عنصر به عنوان موتیفهای خود بهره بردهاست و محور بیشتر شعرهای او، ضمایر شخصی بخصوص من و تو میباشد که تصویرهای مختلف بلاغی و زیباشناسی را در راستای این عناصر به کار گرفتهاست.
مقدمه
ضمیرها واژهای هستند که به جای اسم مینشینند و نقشهای مختلف آن را می-پذیرند. - انوری و احمدی گیوی، - 138/1390 هرچند تعاریفی که برای ضمیر در کتابهای مختلف بیان شدهاست، یکسان است اما اقسام آن در کتابهای مختلف یکسان نیست.اقسام ضمیر از نظر احمدی گیوی و انوری شش نوع است:
-1 شخصی
-2 مشترک
-3 پرسشی
-4ا شاره
-5 تعجبی
-6 مبهم در پنج استاد سه نوع دانستهشده:
-1 شخصی
-2 اشاره
-3 مشترک. - قریب و دیگران،. - 84/1363دکتر وحیدیان و عمرانی به پنج نوع ضمیر معتقدند:
-1 شخصی
-2 پرسشی
-3 اشاره
-4 متقابل
-5 مشترک. - وحیدیان کامیار و عمرانی، - 102/1387 اما در این جستار هدف آشکار کردن نقش بلاغی ضمیر است که شاعران به کمک این عنصر به ظاهر دستوری چگونه احساسات و اندیشههای خود را بیان میکنند. در واقع آن چیزی که شعر را میسازد همان احساس غنی نهفته در پشت شعر است که جایگاه و ساختار کلمات را مشخص میکند. به عبارت دیگر آن چیزی که به کلمهها و قواعد شعر هویت میبخشد، احساس نیرومند شاعر است. بدون این احساس، شعر تبدیل به یک سلسله قواعد و تکنیکهای خشک و بیروح میشود. احساس میجوشد و راه خود را پیدا میکند. - طاووسی، - 98/1391
در این پژوهش به بررسی ضمیرها و نقش زیبایی آفرینی که متن میدهند پرداختهایم و برای این منظور اشعار فریدون مشیری شاعری درد آشنا را مورد بررسی و کنکاش قرار دادهایم. مشیری شاعری است با ده مجموعه شعری در مضمونهای مختلف.او به زمینه-های مختلف زندگی از طبیعت، عشق، زندگی تا جنگ و مرگ و عواطف مختلف بشری پرداختهاست. در این پژوهش کتابهای سه دفتر و پرواز با خورشید مورد واکاوی قرار گرفتهاست. از آن جا که ضمیر جانشین اسم میشود تا از تکرار اسم جلوگیری نماید پس ضمیر هم جدای از نقش دستوری نقشهای زیبایی آفرینی هم بردوش میکشد بنابراین لازم است که از اینجهت به مبحث ضمیر توجّه بیشتری شود.
پیشینه تحقیق
در مورد ضمیر و انواع آن در کتابهای دستوری مختلف سخنانی بیان شدهاست که تنها به ویژگیهای ظاهری و دستوری آن توجّه شدهاست. تنها مواردی که در این زمینه مشاهده شد یکی مقاله »ظرفیت ترکیبی ضمایر اشاره و نقش آنها در زبان فارسی - «که نشان دهد ضمیر هم میتواند در ساخت کلمات مرکب به کار رود.دیگر در مقاله»کاربرد ضمایر شخصی در طبقات صوفیه خواجه عبداالله انصاری و گویش کهن هرات - «شمشیرگرها که به چگونگی صورتها و کاربردهای مختلف ضمایر شخصی در این اثر پرداخته است.در هیچکدام از این مقالهها به بررسی زیباشناسانه پرداخته نشدهاست. تنها مقالهای که با این دیدگاه زیباشناسی به بحث ضمیر پرداختهاست، مقاله دکتر مهدی دهرامی است با عنوان»نقشهای هنری ضمیر در ایجاد زبان ادبی، تصویر سازی و کیفیت عاطفه و اندیشه در شعر شاملو - «
بحث
در این بخش به نقش ضمیر در حوزههای گفتمان و بافت خرد پرداخته میشود: نقش هنری ضمیر در حوزه گفتمان همانگونه که اسم از نظر زیباشناسی مورد بررسی قرار میگیرد ضمیر نیز از آن جا که جانشین اسم میشود در بردارنده این زیباییها میگردد.در این مقاله به دو حوزه گفتاری و خرد توجه شده است که در بافت خرد، تأثیر ضمیر در باستانگرایی، ایجاد موسیقی، تشبیه، تشخیص، تقابل، جابهجایی نحوی ضمیر، ضمیر و وابستگی، ضمیر و تأکید، ضمیر و ایجاز و در حوزه گفتاری به توسعه معنایی، تعلیق و انسجام زبانی متن پرداخته شدهاست.
-1 ضمیر و توسعه معنایی با توجّه به تعریف ضمیر، که واژهای است که جانشین اسم میشود باید مرجع ضمیر مشخص باشد اما گاه ضمیر با مرجع نامشخص میآید تا ذهن خواننده را مخیل کند پس خواننده به تخیل میپردازد تا مرجع معقول یا موجهی برای مرجع بیابد، پس هرکس به تناسب دیدگاه و نگرش خود مرجعی را انتخاب و گزینش میکند، اینگونه دامنه واژه یا واژگانی که جانشین مرجع ضمیر میشوند توسعه مییابد. در انتظار معجزهای-شاید-در کار برق و آب امضای این و آن را طومار میکنند. - مشیری، - 327:1383 این و آن داری مرجع مشخصی نمیباشد. با توجه به بافت شعر میتواند افراد مسؤل در یک مکان باشد یا شاید مردم عادی باشند که نیاز به آب یا برق دارند و غیره پس هرکس بنابر برداشت خود مرجعی برای ضمیر مییابد.
