بخشی از مقاله
چکیده
فعل کلیدی ترین رکن جمله است و در طی دوره های تاریخی ، تحولات بسیاری پذیرفته است . در دوره های اولیه ی تاریخ زبان فارسی کارکرد دستوری وساختاری فعل ، بیشتر مورد توجه بوده است، اما در پی تحول و توسعه ی فعل در دوره های بعد، کارکردهای مختلف دیگری هم مورد توجه دستورنویسان واقع گردید. دراین مقاله ، سه کارکرد مهم فعل ، ساختاری ودستوری ، معنایی و نحوی ، زیبا شناختی در دیوان اشعار سهراب سپهری به روش کتابخانه ای وبه شیوه ی تحلیلی مورد بررسی قرارگرفت.
در کارکرد ساختاری و دستوری ، فعل های ساده و پیشوندی و مرکب به کاررفته در شعر سهراب ، مطالعه گردید و نحوه ی وهدف وی از آوردن هریک از این گونه های فعل ، بررسی شد. در کارکرد معنایی ونحوی - معانی غیرزمان - افعال، همانند - مشاهده ای، توصیفی و تعریفی - اشعارسهراب مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفت. در کارکرد زیباشناختی هم به تقدم یا تاخر" و " حضور یا غیاب " فعل از جنبه ی زیباشناختی ، در شعر سهراب پرداخته شد.
.1 مقدمه
فعل به عنوان مهم ترین واژه در زبان ، در طی دوره های تحول زبان فارسی - فارسی باستان ، فارسی میانه و فارسی دری - دچار تغییر و تحولاتی شده است . این تغییرات شامل ساخت صرفی فعل ، توسعه ی زمان ها و تغییرات شخص وشمار می باشد . فعل در دوره باستان اغلب از دو جزء - یک جزء اصلی + یک جزء پیشوندی یا پسوندی - تشکیل می گردید و فعل ساده به مفهوم امروزی وجود نداشت .
در دوره ی میانه ،تعدادی از این پسوندها و پیشوندها یا به عنوان جزء اصلی به فعل پیوستند و یا به طور کلی متروک شدند و از نظر زمان ها - ماضی و مضارع - نیز نسبت به دوره ی قبل توسعه پیداکرد . بیشترین تغییر و تحول فعل در دوره ی فارسی دری بوده است که مجموعه ای از تحولات فعل را شامل می شود . به عبارتی - زبان فارسی به صورت زنجیری از فارسی باستان تا امروز ادامه دارد و فارسی نوین که به فارسی بعد از اسلام تا به امروز گفته می شود ، دربردارنده ی گونه های متنوعی است . -
فارسی معیار امروز به عنوان آخرین دوره ی تحول زبان فارسی ، بازمانده ی تغییرات زبانی دوره های سه گانه می باشد . - مهم ترین ویژگی زبان معیار امروز در مقایسه با زبان پیشین ، سادگی آن است و سادگی آن در مباحث دستوری مشهود است . -
فعل در فارسی امروز، اگرچه از نظر دستوری ، ادامه ی ساختارهای فعل پیشین است، اما نقش های کارکردی گوناگونی را در زبان بر عهده دارد.
بیان مساله :
کارکرد های فعل امروز بسیار متنوع است و صرفا مختص مباحث دستوری - زمان فعل - و یا ساختاری - اجزای فعل - نیست، بلکه از جنبه های مختلف نحوی ، معنایی و زیبا شناختی نیز مورد توجه صاحب نظران واقع شده است . بررسی نمودهای فعلی و کارکردهای مختلف آن در آثار نویسندگان و شاعران گذشته و حال ، به غنی سازی زبانی می انجامد وعلاوه براین ، ما با کشف معانی پنهان در جملات و نوشته های آنان به درک درستی از پیام های نهفته در واژگان نشان می رسیم .
پرسش های تحقیق :
-1 از انواع ساختارهای فعلی - ساده ، پیشوندی ، مرکب - کدام یک کارکرد بیشتری درشعر سهراب دارد؟
-2 فعل از نظر نحوی و معنایی چه کارکردهایی در شعر ایفا می کنند؟
-3 فعل از دیدگاه زیبا شناختی ، چه نقشی در شعر سهراب دارد؟
فرضیات تحقیق :
-1 بررسی های اولیه نشان می دهد که سهراب از فعل ساده بیشترین بهره را برده است ودر این خصوص هنجارگریزی هایی نیز داشته است .
-2 سهراب سپهری از نظر نحوی و معنایی ، فعل را اغلب در معانی مشاهده ای و توصیفی به کار برده است .
-3 تقدم و تاخر فعل های به کار رفته در شعر سهراب ، از دیدگاه زیبا شناختی فعل ، حائز اهمیت است . اهداف
تحقیق :
هدف کلی : بررسی کارکردهای سه گانه افعال در شعر سهراب سپهری .
اهداف جزئی :
• آشنایی با کارکردهای ساختاری فعل.
• شناخت کارکردهای نحوی و معنایی فعل .
• بررسی کارکرد های زیباشناختی فعل .
پیشینه ی تحقیق :
دربررسی های انجام گرفته در زمینه ی ویژگی های شعر سهراب سپهری ، تا کنون کتب و مقالات بی شماری نوشته شده است . اما در خصوص کارکردهای فعلی آن به طور اخص ، پژوهشی یافت نگردید . از مهم ترین کتاب های تالیف شده در خصوص شعر سهراب می توان به کتاب " زیرسپهر آبی سهراب " نوشته ی سیما وزیرنیا و غزال ایراندوست اشاره کرد که در آن به تحول فکری و اندیشه های سهراب می پردازد . کتاب " از مصاحبت آفتاب " نوشته ی کامیار عابدی هم به زندگی و تاملاتی در اندیشه های سهراب پرداخته است.
حمید سیاهپوش هم به سال 1378 در کتابی ، تحت عنوان " باغ تنهایی " مجموعه مقالاتی در مورد اندیشه های سهراب سپهری گردآوری نمود. کتابی دیگرنیز به سال 1380 درهمین خصوص به نام " معرفی و شناخت سهراب سپهری " به کوشش شهناز مرادی کوچی به طبع رسید که در آن شصت مقاله از نویسندگان مختلف در باره ی تفکرات و محتوای اشعار سهراب آمده است . از مجموع ، نود مقاله ای که در این دو کتاب گردآوری شده است ، مقاله ای مختص مباحث دستوری اشعار سهراب سپهری ، نوشته نشده بود.
در سال های اخیر نیز مقالاتی در خصوص شعر سهراب نوشته شده است که از آن میان می توان به مقاله " ویژگی های زبانی شعر سهراب " نوشته ، جواد صمدی پور - دانشجوی دکتری دانشگاه رودکی تاجیکستان - به سال 1393 نوشته شده است که در آن به شیوه ای توصیفی و تحلیلی به نوآوری ها و ابداعات سپهری در خلق ترکیبات وصفی و واژه سازی های جدید پرداخته است . مقاله ای دیگر نیز به نام " ویژگی های زبان سپهری " توسط دکتر محمد ریحانی به سال 1391 نوشته شد. در این مقاله ، نویسنده ، ویژگی های کلی اشعار سهراب را از نظر دستوری همچون قیدهای محاوره ای ، صفت های هنری ، بسامد واژگان عربی و فرنگی و افعال مرکب بررسی نموده است . در سال 1395 هم معصومه ذوقی مقاله ای تحت عنوان" فراهنجاری معنایی در اشعار سهراب سپهری " نوشت که در آن هم به صور خیال و آرایه های معنوی شعر سهراب پرداخته شده است .
روش تحقیق وماخذ ارجاعات ابیات :
این تحقیق پس از مطالعات کتب و مقالات مختلف ، به شیوه ی توصیفی و تحلیلی انجام گرفت و مجموعه ی هشت کتاب سهراب سپهری ، چاپ چهل وهشتم به سال 1387 به عنوان منبع اصلی ، انتخاب گردید. و افعال به کار رفته در این مجموعه ی کامل ، ابتدا استخراج گردیدند ، سپس مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفتند .
فعل و شعر سهراب :
- فعل کلمه ای است که به تنهایی یا به یاری وابسته هایی در یکی از زمان های سه گانه ، بر واقع شدن امری دلالت می کند و امریست که به امر دیگر اسناد داده می شود . -
فعل در واقع به عنوان یک عنصر فعال در جمله ، نقش های چندگانه ای را ایفا می کند ، ازیک جهت به مباحث دستوری و زبان شناسی مربوط است و از سوی دیگر با مسائل معنا شناسی و زیبا شناختی در ارتباط است .
فعل همانگونه که در نثر ، مهم ترین و کلیدی ترین رکن جمله است ، در شعر هم که به عنوان یک زبان فراهنجار است ، فعل تمام بارمعنایی شعر را بر دوش می گیرد واز مباحث دستوری فراتر می رود و با ایفای کارکردهای مختلف ، رسالتش را در پیام رسانی ، به نحو احسن انجام می دهد. فعل در شعر بین اثر هنری و مخاطبش رمزگونه پدیدار می شود و و خواننده را به کشف و تحلیل معانی جدید رهنمون می سازد .
سهراب سپهری شاعری بود که فعل را می شناخت . فعل ها در شعرش ، ساده و گویا هستند. ازین رو شعرش زلال و روشن و است . زبانی که سهراب برای بیان اندیشه هایش به کار می برد ، ورای زبان دیگران است و به نوعی به استقلال زبانی رسیده است. شعر سهراب شعری پرتصویر و پر محتوا است ، فعل ها در جای جای شعرش به بهترین صورت خود نمایی می کنندو مرزها را در هم می نوردند. - ویژگی برجسته ی اشعار سهراب ، خلوت او با اشیا و عبور از کلمه ها و واژه ها است . زبان و کلماتش مرز بین انسان وشی است .
زبان شعری سهراب ، از منطق عادی شعر قدیم فاصله می گیرد، او با کلمات دنیایی متفاوت می آفریند. در این میان ، افعال در شعرش جایگاهی خاص دارند.
وی در از اشعارش علاوه بر فعل های امروزی ازشکل های کهن فعل - فارسی باستان و فارسی میانه - نیز بسیار بهره برده است . همانند "بمان تا شنونده ی آسمان ها شویم / بدرآ ، بی خدایی مرا بیاگن / محراب بی آغازم شو . "
