بخشی از مقاله
چکیده
زین الدین ابوبکر محمد بن محمد بن علی معروف به » زین خوافی«یکی ازسه تن عارفان مشهور دوره ی تیموریان بود که در سال 757 هجری قمری در روستای برآباد خواف دیده به جهان گشود و در سال 838 هجری قمری در 81 سالگی درگذشت. وی که دردوران خواجه ناصرالدین عبیداالله احرارو ملک قطب الدین علی بن ملک محمود وشاه ظهیرالدین بابری می زیست ،از پیشگامان طریقه ی سهروردی و مرید شیخ نورالدین عبدالرحمان قریشی مصری بود که برای تدریس به تبریزسفرنمود وبعدازمهاجرت به هرات دردارالسلطنه هرات درسجاده ی تقوا به ارشاد وراهنمایی اهل دل مشغول گشت.
زین الدین آثاری چون: منهج الرشادلنفع العباد،وصایاال القدسیّه، رسائل حاشیه، عوارف المعارف شهاب الدّین سهروردی ، زینی نامه، شرح منازل السائرین خواجه عبد اللّه انصاری، وصیه العارفین و تقریرات رابه دوزبان فارسی وعربی از خود بر جای گذاشته است که موضوع بیشتر آن ها مسائل مربوط به عرفان و سیر و سلوک است . وی نزدیک به 30 هزار شاگرد داشت که ازآن جمله می توان به مریدانی چون شیخ صوفی علی و شاه طیّب خوافی اشاره کرد
اوهم چنین مدارس ، خانقاه ها و مهمان پذیرهایی را در عصر خودش بنا کردو املاک و دارایی های زیادی از جمله 11 رشته قنات و مزارع داشته که آن ها را در سال 812 هجری قمری وقف مدارس و مساجد کرد. ازاو فرزندان ونوادگانی چون:فصیح الدین محمد،مولاناسعدالدین رهایی خوافی،ابوالواجد فارغی خوافی،شیخ نورالدین محمد،شیخ ابوالواجد فارغی هروی وشیخ صدرالدین باقیمانده است.
همچنین شخصیت هایی چون زین الدین برادر شیخ نورالدین،زین الدین متخلص به وفایی و زین الدین اختیارالدین بااو همنام بوده که برخی، ازبازماندگان ونوادگان اوبه شمار می روند. دراین پژوهش محققان باتوجه به کمبودمنابع سعی برآن نموده است تاضمن اشاره به زندگی شیخ زین الدین خوافی،به آثار،شاگردان،موقوفات وسفرهای شیخ اشاره ای گذراداشته باشد وتفصیل هرکدام از عناوین مذکوررابه آینده واگذارد.
مقدمه
حمد وسپاس بی کران بر خداوند یزدان. خدایی که از روحش درما دمید تا معنویت به ما رسید .خدایی که توفیق بهره گیری از عقل ونقل را به ما عطا فرمود وتوفیق توبه از خطا فرمود . زبانی به ماداد تا منقولات دیگران را بخوانیم وهوشی به ما هدیه فرمود تا معقولات را بدانیم. ودرود وسلام بی حد بر حضرت محمد - ص - ویاران واهل بیت محمودش باد .
خداوند بشررا با فطرت جستجوگری آفرید، جستجو برای کشف حقیقت ؛ به همین دلیل انسان به طورذاتی پژوهشگر است وبرای رسیدن به حقیقت ودریافت حکمت تلاش می کند.زیراکه به فرموده ی حضرت علی - ع - :
اَلحِکمَهُ »ضالَهُُ المُؤمِن« حقیقت جویی گمشده ی مؤمن است . - اسحاقیان ،14:1385 به نقل از:آمدی ،285: 1380،ج - 1 تاریخ هرملت نشانگرپیشینه ی آن درزمینه های مختلف فرهنگی ،اجتماعی،اقتصادی ومذهبی است واین شناسایی موجب ارتباط والفت بیش ازپیش مردم بایکدیگر وایجادوحدت وانسجام بین ملت هامی شود.
دراین میان زبان،مهم ترین نقش رادراین زمینه ایفاکرده ومی کندوزبان فارسی درطول تاریخ باآفرینش آثارفرهنگی بر فرهنگ ها وزبان ها وتمدن های مختلف تأثیری ژرف وماندگار داشته است؛
چنانچه بیهقی می گوید: » اما غرض من آن است که تاریخ پایه یی بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم چنان که ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند.
از آدمها و مغزها و اندیشه ها چه آن اندکی که نام و نشانی و سنگی و گوری یا سنگی بر گوری از آنها بازمانده و چه آن بسیارها که هیچ نمانده است چه بگویم ، از جفای زمانه و غبار جهلی که روی همگان را پوشانده است شکایت کجا برم ! آثار ظاهری بسیاری از اینها با دریغ از میان رفته و ما را از بهره ارتباط با آن آدمها تا حد زیادی محروم کرده است . اما بسیار چیزها و نشانه ها و شهر ها و آبادیها و آثار تمدنی یقین دارم که هست واگر به سراغش برویم ، تقریباً بی هیچ زحمتی و تنها با اندک دلسوزی و مراقبتی ظاهر می شود و رابطه ما را با خراسان عظیم و فرهنگی و با نیاکانی که در این بوم و بر می زیسته اند برقرار می کند.
دراین پژوهش کتابخانه ای تلاش گردیده است تا ضمن بررسی شخصیت شیخ زین الدین خوافی به شاگردان،
معاصران،بازماندگان وموقوفات وی مختصراً اشاره شود.
جهان یادگاراست وماررفتنی // نماند زانسان به جز گفتنی
چوخواهی که نامت بُوَد جاودان // مکن نام نیک بزرگان نهان
-2شیخ زین الدین خوافی
زین الدین ابوبکر محمد بن محمد بن علی معروف به » زین خوافی«یکی ازسه تن عارفان مشهور و برجسته دوران تیموریان بود که در سال 757 هجری قمری در روستای برآباد دیده به جهان گشود. این تاریخ از سنگ قبر شیخ به دست آمده است و تذکره نویسان و معاصرانش درباره تاریخ تولدش سالی را یاد نکرده اند.مذهب وی نیز حنفی بوده است. وی برای تکمیل تحصیلاتش راهی هرات شد و در سال 838 هجری قمری در 81 سالگی درگذشت.
وی از عرفای بزرگ اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری و...» از پیشروان طریقه ی سهروردی و مرید شیخ نورالدین عبدالرحمان قریشی مصری بوده.. - «فیروزی مقدم، - 25:1383 مرد دانشمند و پارسائی به شمار می رفت که برای تدریس به تبریزسفرنمود وبه هرات مهاجرت نموده ودردارالسلطنه هرات درسجاده ی تقوا به ارشاد وراهنمایی اهل دل مشغول گشت. - زنگنه قاسم آبادی،29:1382 و - 30 در پایان زندگی حال جذبه ای در او پدید آمد که قریب یکسال خاموش بود.
شیخ زین الدین برآبادی یکی از چهره های درخشان عصر خودش بود که مدارس و خانقاه ها و مهمان پذیرهایی را در عصر خودش بنا کرد . همچنین املاک و دارایی های زیادی از جمله 11 رشته قنات و مزارع داشته که آن ها را در سال 812 هجری قمری وقف مدارس و مساجد کرد. شیخ زین الدین به دو زبان فارسی و عربی آثاری از خود بر جای گذاشته است که موضوع بیشتر آن ها مسائل مربوط به عرفان و سیر و سلوک است .همان طورکه ازوقف نامه اش پیداست تعداد شاگردان شیخ نیز حدود 30 هزار نفر بوده است.
-3تحصیلات شیخ زین الدین
شیخ زین الدین در 15 ربیع الاول سال 757 متولد شده استاحتمالاً. تحصیلات مقدماتی را در خواف و زادگاه خود براباد خوانده و برای تکمیل علم و عرفان به سیر و سیاحت پرداخته است. سخاوی می گوید: »در مصر از جلال الدین فضل االله تبریزی و ابوطاهر احمد خجندی مدنی و زین الدین عراقی نویسنده کتاب »تخریج احادیث احیاء العلوم« دانش اندوخته، در مدینه منوره نزد زین الدین عراقی اربعین نووی را خوانده و از صدر ابوالبرکات احمد بن نصراالله قزوینی و ابن جزری مؤلف کتاب های ارزشمند: »النشر فی القراءت العشر« و »غایه النهایه فی طبقات القراء«
علم آموخته و آنان همه اجازه روایات و تالیفات خود را به وی داده اند . اساتید و شیوخی در ماوراءالنهر، خراسان، عراق، آذربایجان، شام، مصرو حجاز دارد. برخی گفته اند: کتاب رضی شرح کافیه را در حال بحث و گفتگو از میرسید شریف جرجانی فراگرفته است. ونیز از جمله شیوخی که زین الدین باآنها مصاحبت داشته، شهاب بسطامی و تابابادی و شریف اسکندری است. و در اسکندریه ابتدا شهاب احمد فرنوی را ملاقات کرد و از وی چیز ها آموخته و به وی دست بیعت داد، چنانچه با ابو العباس قوصی هم بیعت کرده که از ملثم از معمر صحابی بیعت داشته و این چیزی است که ناقدین بر آن اعتماد ندارد و آفت جعل آن از کسی است که بالا تر از زین الدین خوافی است
-4مسافرت ها و تعامل شیخ با دانشمندان دیگر
شیخ زین الدین به نقاط مختلف بلاد و شهرهای جهان اسلام در پی کسب فیض و علم و دانش مسافرت ها نموده است. از جمله هرات، سیستان، بغداد، مکه مکرمه، مدینه منوره، تبریز، شام - دمشق - ، حلب، بیت المقدس، کاشغر، سمرقند و بلاد تیمور، مصر و قاهره اماکنی است که نام آن ها در ضمن ذکر مسافرت های شیخ آمده است. سخاوی در این باره می گوید »:و درقاهره بیش از یک نفر از وی تلقین ذکر دریافت کرده اند - در تصوف و عرفان مرید او شده اند - مانند امین اقصرائی و عز حنبلی و نیز در جاهای دیگر جمال مرشدی مکی و جمال بن جلال نیربزی و طاوسی از یاران او شده اند. اشعاری را که به فارسی به نظم در می آورد، بر طاوسی و افراد دیگری مانند سید صفی ایجی می خواند . و برای پسر برادرش علاء بن سید عفیف الدین نیز اجازه ارشاد داد. و تقی بن فهد - متوفی - 871 او را در قسمت کنیتها از کتاب معجم خود ذکر کرده و شرح حالش را نوشته است.
زین الدین به شام، حلب و بیت المقدس و جاهای دیگر سفر کرده است به حج مشرف شده و خلایق زیادی شاگردی او را نموده و صیت شهرتش به همه جا رفته است.
نقی بن قاضی شهبه میگوید: با وی ملاقات کردم او را شیخ بزرگ هشتاد ساله ای در سرزمین تیمور دیدم که یک سال و چهار ماه از خانه و شهر خودش دور و در راه به سر می برد.عالم بزرگ، جلیل القدر و صاحب علوم فراوانی بود.
علاء قابونی بخاری می گوید:ازاومسئله ای ازمشکلات ادبیات عربی سوال کردم به بهترین کلام درباره آن سخن گفت.
جمال یوسفی عجمی ساکن دمشق گفته : وی در علم و دانش مانند علاء بخاری - از فقهای بزرگ حنفی که شرح اصول بزدوی و شرح حسامی را نوشته - می باشد ولی تمایل به دنیا دارد. - در اینجا سخاوی رد بر عجمی می گوید: این گفته او که » تمایل به دنیا دارد« درست نیست بلکه از او بعید است. - شاهرخ تیموری برای او گفت: حج از راه دریا برای شما آسان تر است. گفت : می خواهم سرزمین شام و کسانی که از نیکان و علماء چه در قید حیاتند و چه درگذشته اند، زیارت کنم، زیرا قبل از رودخانه فرات قبر پیامبری وجود ندارد
شیخ زین الدین خوافی با جماعتی از فضلا و عرفا و مشایخ آن عهد، مانند:شاهنعمه اللّه ولی کرمانی ماهانی متوفی 834ه. ق و سیّد نظام الدین محمود، ملقب به شاه داعی شیرازی متوفی 870 ه.ق خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی متوفی 791 ه .ق، عماد فقیه کرمانی متوفی 773 ه.ق کمال خجندی متوفی 803 ه. ق و جمع کثیری از علما و فضلای دیگر معاصر بوده است
