بخشی از مقاله
چکیده
همیشه نمی توان میان صورت های ظاهری جملات و کارکرد نهایی معنایی آن رابطه ایی مستقیم برقرار کرد . امروزه برای فهم این چنین پاره گفتارهایی که معنای ثانوی آنها مورد نظر است و در نهایت شامل کارکردهای متفاوتی از قبیل اظهاری ، پیشنهادی و تعهدی می باشند ، از نظریه جان سرل که به نظریه کار گفت معروف است بهره می برند . هدف از این جستار این است که با استفاده از این رویکرد گفته های اشخاص برجسته منظومه » خسرو و شیرین «مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد
یافته های نائل شده از این مطالعه حاکی از آن است که گفتارهای خسرو در پنج دسته کنش های گفتاری اظهاری ، اعلامی ، عاطفی ، تعهدی و ترغیبی می تواند قرار گیرد ، اما گفتارهای بیان شده از سوی شیرین را باید در دو سطح کنش گفتاری عاطفی و ترغیبی پی گرفت . گمان می رود هویدا بودن این نوع کنش ها از سوی شیرین ریشه در نوع جنسیت وی دارد . با بررسی پاره گفتارهای شاپور کارگفت های این شخصیت در گروه کنش های اظهاری و ترغیبی قرار گرفت که این امر را می توانیم با توجه به نقش و جایگاهی که این شخصیت در منظومه دارد توجیه کنیم . مشترک بودن کنش » ترغیبی «در گفتار همه شخصیت ها نشان می دهد که این نوع کنش هیچ ارتباطی به جنسیت و جایگاه فرد در اجتماع ندارد .
مقدمه
هر نویسنده و شاعری برای القای مطالب خود شیوه ی خاصی دارد . یکی از شیوه های تاثیر کلام ، کاربرد جملات به صورت غیرمستقیم در معانی ثانوی است که این موضوع در علم معانی دنبال می شود . زبان شناسان در همین رابطه به پژوهش های جدیدی رسیده اند که نتایج حاصله از آن حاکی از آن است که گاهی جملات در همان معنای ظاهری به کار برده نمی شوند .
مثلا اکثر جملات پرسشی دارای غرضی دیگر هستند . شمیسا می گوید » خبرهایی که در ادبیات داده می شود نوعا قابل صدق و کذب نیستند - انشا - زیرا نسبت خارجیه - یعنی ما به ازاء خارجی که صحت و سقم خبر را با آن مطابقه کنیم - ندارند و می توان گفت که اصولا مربوط به عالم واقع نیستند و از این رو جمله خبری حکم جمله ی انشایی را پیدا می کند - « شمیسا ، . - 101: 1375 اما تاکیدی که زبان شناسان از جمله آستین داشت بر این مسئله بود که زبان را نباید فقط از جنبه ی نقش توصیفی آن بررسی کرد ، بلکه به عنوان »وسیله انجام کار « نیز حتی می توانیم تعریف کنیم . بنابراین نکته مشترک علم معانی و زبان شناسی در همین مبحث جملات انشایی است که قابل صدق و کذب نیستند و هر دو این جملات را از جملات خبری متمایز ساخته اند
جستار پیش رو بر آن است تا به تحلیل و بررسی ابیات منظومه خسرو و شیرین از دیدگاه نظریه کارگفت بپردازد . این نظریه می تواند به فهم معنا با توجه به کنش های گفتاری از سوی افراد مختلف در متون ادبی کمک کند . حال پژوهشگر سعی دارد چگونگی استفاده از کارگفت ها را در بخش هایی از این منظومه مشخص نماید و هم چنین در ضمن پژوهش اهتمام بر پاسخ گویی به این سوالات دارد :
-1 ایا تحلیل کار گفتی می تواند ما را به خوانشی متفاوت و تفسیر دیگر سوق دهد ؟
-2 آیا می توان میان پاره گفتارهای بیان شده توسط شخصیت های اصلی منظومه با نوع جایگاه اجتماعی و جنسیت آنها ارتباطی برقرار کرد ؟
درباره ضرورت این تحقیق باید گفت تاکنون تحقیقات فراوانی و از چشم اندازهای مختلفی درباره منظومه خسرو و شیرین صورت گرفته است . اما تا جایی که خواننده مطلع است درباره فرضیه کنش گفتار در ارتباط با این منظومه پژوهشی صورت نگرفته است .ولی پژوهش های مختلفی در زمینه تحلیل کنش گفتار در متون مختلف دینی حقوقی و دو مورد در متون ادبی گرشاسبنامه انجام شده است
به عنوان مثال : . کنش های گفتاری و ارتباط آن با جنسیت و طبقه اجتماعی - جلالی و صادقی ، - 1395 ، جستاری در نهج البلاغه از منظر نظریه زبانی کار گفت - کاظمی ، - 1394 ، کارکردهای ممعنایی و توان منظوری جملات استفهامی قرآن کریم با توجه به نظریه - - کنش گفتار - - - ویسی و الخاص ، - 1394 ، تاثیر بافت زمانی – مکانی بر تحلیل کنش گفتار ، مقایسه فراوانی انواع کنش های گفتار در سوره های مکی و مدنی قرآن کریم - حسینی معصوم و رادمرد ، - 1394 ، در این مقالات ذکر شده محققین به بررسی کنش های گفتاری از نظر متون دینی نگاه خاصی داشته اند
بررسی سطوح گفتاری زبان در گرشاسبنامه - جلالی و صادقی ، 1394 - تحلیل خطبه حضرت زینب سلام االله علیها در کوفه براساس نظریه کنش گفتار سرل - ایشانی و قزوینی ، - 1393 ، مقایسه کنش های گفتار در پیامک های فارسی زنان و مردان جوان براساس طبقه بندی سرل - حسینی و خاوری ، - 1393 ، کنش گفتاری درخواست کردن توسط فارسی آموزان پیشرفته چینی زبانان - گلپور ، - 1393 ، کاربرد شناسی جملان ندا - قربان خانی و ابن الرسول ، - 1391 ، تحلیل گفتمان حقوقی ، واکاوی نقش کارگفت در بافت حقوقی
تحلیل متن شناسی زیارتنامه حضرت امام رضا بر پایه نظریه کنش گفتار - پهلول نژاد ، - 1389 ، واقعیت های نهادی از دیدگاه جان سرل - عبداللهی و جان محمدی ، - 1389 ، نظریه افعال گفتاری و برخی پیامدهای فهم آن - عباسیان ، - 1384 و نظریه کنش گفتاری جان آستین و فهم زبان قرآن - ساجدی ، . - 1381 برای پرداختن به این موضوع یعنی فرضیه کنش گفتار در منظومه خسرو و شیرین ابتدا لازم است به پیشینه ی این نظریه و طبقه بندی که بعدها جان سرل به آن پرداخت ، اشاراتی چند و به اجمال داشته باشیم .
پیشینه ی فرضیه پیش گفتار
این نظریه ابتدا از سوی جان . آی . آستین که از پیشگامان فلسفه زبان مکتب آکسفورد بود ، مطرح شد . وی نظریه خود را در مقاله ای تحت عنوان »چگونه با کلمات کار انجام می دهیم ؟ « انتشار دارد .
آستین میان جملات با معنی و بی معنی تمایزی قائل شد . او جملات معنی داری را که خبری نبودند جملات کنشی نامید . »این نوع جملات - کنشی - به جملاتی گفته می شوند که تولیدشان با توجه به بافت و شرایطی به عنوان انجام یک عمل قراردادی اجتماعی محسوب می شوند -
به گفته آستین ، فعل در بسیاری از موارد فقط اطلاعات مبادله نمی کند ، بلکه با خود عمل معادل است . برای مثال وقتی شخصی می گوید » معذرت می خواهم « عمل عذرخواهی اش درست موقعی به وقوع می پیوندد که این جمله را بر زبان می آورد . در چنین مواردی - - گفتن - - برابر با کنش است و گوینده با به زبان آوردن این جمله ها کاری انجام می دهد که آستین این فعل ها را کنش نام نهاد و آنها را از فعل هایی که اطلاعات را به صورت غیرکنشی انتقال می دهند متفاوت می دانست
از نظر وی در بیان های کنشی از افعال کنش مانند : قول دادن ، اعلام کردن ، اخطار کردن و غیره استفاده می شود و این افعال را در صورتی بیان کنشی می دانست که در زمان حال ساده و با فعل اول شخص به کارروند و برای بیان های کنشی انواعی قائل شد که عبارتند از : کنش بیانی ، کنش تاثیری و منظوری
ما در حقیقت می توانیم چنین ادعا کنیم که پاره گفتارهایی که با قواعد دستوری زبان به طور دقیق مطابق هستند ، بدون هدف تولید نمی کنیم ، بلکه با تولید آن پاره گفتارها در واقع به دنبال کارکردی هستیم که این کارکرد همان کنش منظوری می باشد ، که از نظر آستین این کنش منظوری را با بیان پاره گفتارهایی که در واقع دارای توان منظوری خاصی می باشند نشان می دهیم . مانند : آگاه کردن ، دستوردادن و هشداردادن
پاره گفتارهای بیانی
در نظریه کنش گفتار به جای پرداختن به جمله ها به پاره گفتارها پرداخته می شوند ؛ اگر بخواهیم تعریف خاصی از پاره گفتار داشته باشیم - - باید گفت پاره گفتار قطعه ای کوتاه یا بلند زبان است که معنای آن حاصل تعامل زبان و بافت تولید است . این نوع برداشت سبب می شود که ما در کار تحلیل انعطاف بیشتری داشته باشیم زیرا از منظر کنش های گفتار ، یک پاره گفتار خود می تواند یک کلمه ، یک جمله یا حتی یک گفتمان کامل یا یک اثر ادبی باشد
به طور کلی نظریه آستین در پی روشن کردن این مسئله بود که وقتی - - انسان ها با یکدیگر صحبت می کنند چه اتفاقی در زبان رخ می دهد ؛ جان آستین بر این نکته فلسفی انگشت گذاشته که زبان هرگز نمی تواند و نباید در انزوا و به تنهایی مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گیرد . تئوری آستین در پیوند با این واقعیت است که در زبان ، افزون بر محتوای معنایی که بر زبان جاری می شود ، ابعاد دیگری هم وجود دارد و این وجوه است که معنای نهایی را معین می کند -
اما بعدها ، بعد از جان آستین زبان شناسان دیگری ، از جمله جان سرل به این مضمون پرداخت و تحت تاثیر مستقیم نظریه آستین کنش های اجرا کننده را گسترش داد ؛ اما تفاوتی که نظر آستین با سرل داشت در این موضوع بود که آستین گفتارها را به دو گروه کنشی و غیرکنشی یا بیانی و غیربیانی تقسیم کرده بود ولی سرل گفتارها را همگی کنش می دانست البته تئوری آستین تاثیرات فراوانی بر کسانی که درباره زبان دینی کار انجام می دادند ، بگذارد و با استفاده از این رویکرد لایه های پنهانی متون دینی و هم چنین متون سیاسی آشکار و نمایان شود
از آن جایی که سرل کنش های گفتار را به گونه ای متفاوت دسته بندی نموده و دارای تنوع بیشتری است و حتی می تواند مفاهیم بیشتری را با استفاده از این تقسیم بندی توصیف و تبیین نمود و هم چنین ما بنای کار را در این جستار براساس این رویکرد نهاده ایم ابتدا توضیحاتی را به معرفی دیدگاه سرل اختصاص داده و سپس به موضوع مقاله خویش که تحلیل ابیات منظومه خسرو و شیرین بر پایه نظریه کارگفت - - است می پردازیم .
کنش گفت ها از دیدگاه جان سرل
الف – کنش اظهاری ماهیت این نوع کارگفت شامل اظهارات ، ادعاها و نتیجه گیری هایی است که گوینده به حقیقت درستی یا نادرستی آن ایمان دارد . به عبارتی دیگر وقایع بیرون جهان را آن گونه که باور دارد توصیف می کند و می گوید که امور چگونه هستند . افعال هایی مانند : اظهار کردن ، انکار کردن ، اقرار کردن ، تاکید کردن ، اذعان کردن و ... از این دسته به شمار می آیند
