بخشی از مقاله
چکیده:
عناصر اربعه - آب، باد، خاک، آتش - به دلیل نقش نقش بسیار مهم و تاثیر گذاری که در جوامع بشری و فرهنگهای مختلف داشته است، از دیر باز در میان تمامی اقوام و در باورها، اسطورهها، آیینها و ادیان مختلف جایگاه ویژهای را به خود اختصاص داده است. اهمیت طبیعت و تقدس آن و عناصر اربعه به عنوان بخشی از آن و بازتاب آنها در آثار هنری گوناگون و ارتباط با طبایع اربعه در وضعیت مزاجی بشر در طب اسلامی، در نقاشی و نیز ارتباط این عناصر در علم کیمیا باعث شده که مطالب فراوانی درباره آنها نوشته شود.
این عناصر در ادبیات کلاسیک فارسی، جایگاه خاصی دارد. در اشعار شاعران معاصر و شاعران عرصه پایداری، از این عناصر بیشتر به صورت نماد و رمز استفاده شده است. این مقاله تلاشی است برای بررسی عناصر اربعه در شعر آینههای ناگهان قیصر امین پور، به عنوان یکی از شاعران عرصه ادبیات مقاومت و پایداری، تا رویکرد وی نسبت به این عناصر و معانی رمزی و نمادی آن مورد واکاوی قرار گیرد.
مقدمه
هر یک از ما در طول شبانه روز چه آگاهانه و چه ناآگاهانه در گفتار، در رفتار و در رویاهای خود از نماد استفاده میکنیم. نمادها، خواستههای ما را به صورت ملموس در میآورند. امروزه به نماد توجهی خاص شده زیرا تفسیر نمادها در معارف گوناگون نقش اساسی دارد : در تاریخ تمدن و تاریخ ادیان، در زبان شناسی، قوم شناسی فرهنگی، هنر، روانشناسی، پزشکی، جامعه شناسی، ادبیات، عرفان، مذهب و. ... و در اکثریت علوم بشری.
امروزه نمی توان چنین واقعیتی را نادیده گرفت زیرا نماد یک علامت ساده نیست بلکه یک مفهوم وسیع معنایی است، پویا و تاثیر گذار با ساختار ذهنی است که گوستاویونگ آن را الگوهای ازلی مینامد، فرید صورتهای وهمی نخستین. بنابراین نمادها واقعیتی را در بردارند که در زندگی انسان موثر هستند. یونگ میگوید : جهان به وسیله نماد سخن میگوید : هر چه نماد باستانی تر و عمیق تر، جمعی و کلی تر و هر چه نماد مجرد تر، متفاوت تر و خاص تر، برعکس، هر چه بیشتر به طبیعت خاصه نگری و تک واقعات آگاه نزدیک میشود از خصوصیات کلی اش عاری میشود. ژرژکورویچ میگوید نماد، در زیر حجاب آشکار میشود و در آشکارش حجاب میپوشند.
نمادها انواع گوناگونی دارد، ملی، مذهبی، تاریخی، دینی، قرآنی، ملکوتی، طبیعی زمینی، آسمانی و. ... نماد طبیعت یکی از مهمترین نمادها در تمام ادیان در طول تاریخ بوده است. گاستون باشلار نمادها را به چهار عنصر سنتی، خاک، آتش، آب و باد تقسیم میکند و این چهار عنصر را هورمونهای خیال میخواند. - شوالیه، - 56 :1387 عناصر اربعه در بین تمام ادیان و تمدنها و فرهنگها به صورتهای مختلف، به کار رفته است اما در اکثر موارد دارای مفاهیم مشترک بوده اند.
مثلا آب نماد حیات، زندگی، پاکی و طهارت و برکت بوده است. در ادبیات ما نیز چه در اثار شعرای قدیم و چه در آثار شعرای معاصر عناصر اربعه جایگاه خاصی دارد. قیصر امین پور نیز از عناصر اربعه در اشعارش به صورت نماد استفاده کرده است. امین پور یکی از بزرگترین و تاثیر گذارترین شاعران دوران انقلاب اسلامی ایران است او در سروده هایش نوآوری و ابتکار را با سادگی و صمیمیت در هم آمیخته است. کتاب آینههای ناگهان امین پور نشان از تفکر و اندیشه هایی دارد که در ساختاری نو عرضه میشود.
آینههای ناگهان، امین پور را به عنوان شاعری تاثیر گذار در میان هنرمندان پیشرو وانقلاب تثبیت کرد. از ویژگیهای شعری امین پور به غیر از بهره گیری از مضمونهای بکر، سادگی و روانی، و اندیشه نو و. ... میتوان به نماد پردازی او در سروده هایش اشاره کرد. قیصر از نمادهای طبیعت چون عناصر اربعه الهام میگیرد. در مقاله پیش رو تلاش بر آن است که ابتدا در مورد نمادهایمرتبط با آن تعاریفی اراِئه داده، سپس مشخص شود که به چه شکل عناصر اربعه با کاربرد نمادین در کتاب آینههای ناگهان قیصر امین پور به کار رفته است.
پیشینه پژوهش:
در مورد عناصر اربعه تا کنون کتاب مستقلی به چاپ نرسیده است. ولی در مورد هر کدام از این عناصر - آب، آتش، باد و خاک - در شعر شاعران دیگر بصورت کامل یا جدا مقالاتی نوشته شده است که در تهیه این مقاله سودمند واقع شده است. از جمله"مقایسه کاربرد نمادین آب در غزلیات عرفانی عطّار و مولانا" از امیر عبیدی نیا و شریفه ولی نژاد " باز تاب آب در فرهنگ مردم ایران " از فاطمه شعبانی اصل. خاک و اهمیت آن در فرهنگ و ادب اسلامی " از محمود خسروانی " عناصر اربعه و باز تاب آن در معماری اسلامی ایران " از اعظم میر نسل، آتش در عرفان و فلسفه " از صمد موحد. ارزشمند ترین کتابی که در آن به معانی و مفهوم رمزی این عناصر در شعر مولانا پرداخته کتاب " فرهنگ نامه رمزهای غزلیات مولانا " نوشته دکتر رحمان مشتاق مهر است.
ضرورت پژوهش:
در زمینه عناصر اربعه، تا کنون تحقیقات بسیاری صورت گرفته است که این تحقیقات در زمینههایمختلف مثلاً عناصر اربعه و ارتباط ان با کیمیا گری و عناصر اربعه و ارتباط ان با طبایع بشری در طب اسلامی و در زمینه آثار گوناگون هنری و معماری و. .. انجام شده است اما تا کنون هیچ تحقیقی درباره عناصر اربعه به صورت یک نماد در شعر شاعران معاصر صورت نگرفته است. بنابر این بررسی این عناصر نمادین درآثار شاعران مطرح معاصر بایسته است و میتوان این عناصر اثرگذار را به عنوان بخشی از طبیعت و تاثیر آن در باورها و عقاید به صورت نمادهای پر رنگ در ادبیات و فرهنگ دوران معاصر بررسی کرد.
