بخشی از مقاله
چکیده:
در پس گونههای ادبی گوناگون، تصویر همآوایی و ایستایی یک ملت در برابر استعمار خارجی و استبداد داخلی، جلوهای شفاف از ادبیات را به عرصه "هنربرای زندگی" وارد کرده و ادبیات مقاومت را به ارمغان آورده است. مقاله حاضر که به شیوه استقرائی-استنتاجی گردآمده است، به تطبیق گزارهها و شاخصهای ادبیات پایداری در سرودههای دو تن از شاعران مبارز و نامآشنای ادبیات فارسی و عربی معاصر؛ نصراالله مردانی و مظفرالنواب پرداخته است.
از میان نتایج جستار پیشرو، باید به نگاه مشترک و حالات شعری و شعوری یکسان دو شاعر یادشده در گزارههای ادب پایداری مورد بررسی همچون: وطن، تقویت روحیه ایستادگی، شهید و شهادت، وصف دشمن و فراخوانی شخصیت امام حسین - ع - اشاره و به یکسانی فرم و محتوای شعر پایداری درسرودههای آنها اذعان کرد.
دیگر آنکه، مردانی با استفاده از فلش بک، به گذشته پرشور وطن خود افتخار میکند و مظفر النواب نیز موضوع وطن را به دو صورت بررسی کرده است: وطن در معنای اصلی خود یا همان میهن شاعر که نگاه مشترک وی با مردانی است و دیگری وطن به معنای قومیت عربی و دربرگرفتن روح فرا ملی عربی است.
مردانی برای تقویت روحیه ایستادگی و مقاومت، از واج آرایی و مراعات نظیر در شعرش بهره برده است تا شور حماسی را در مخاطب فزونی بخشد و النواب نیز با به کارگیری تکنیک آیرونی، نخست دشمن را ناچیز و بیاصل و نسب شناخته است و سپس ملت را به دفاع و مبارزه از سرزمین و آرمانهای خود فرامیخواند. مردانی در وصف دشمن از پارادوکس و تصاویر استعاری استفاده کرده است و شاعر عرب نیز در همین راستا از هجو صریح سود جسته است.
تفاوت این دو در این گزاره مقاومت این است که شاعر ایرانی به وصف دشمن خارجی پرداخته و حال آنکه سرودههای شاعر عراقی مالامال از هجو سران عرب، به ویژه حاکمان سعودی است. کاربست فراخوانی روح آزادگی و مقاومت امام حسین - ع - نیز از دیگر اشتراکات فکری و شعری نصراالله مردانی و مظفر النواب است.
1. مقدمه
.1,1 چیستی ادبیات مقاومت
نگاههای متفاوت به ادبیات و ارتباط آن با سایر اجزای حیات بشری، سبب گشته تا شاعران و ادیبان با رویکردهای متفاوتی بدان نگریسته و در پس این گرایش، آثار خود را نیز در قالب دو نگرش"هنر برای هنر" و یا "هنر برای زندگی" ارائه نمایند. گرایش نخست برآن است تا ادبیات را تنها در گرو دایره خود ادبیات بررسی نماید و حوادث زندگی بشری را در آن داخل نکند و گرایش دوم کاملا متفاوت از نخستین گرایش، سعی بر ایجاد پیوند و ارتباط حوادث و وقایع زندگی انسانی با مقوله ادبیات دارد.
در این میان شاعرانی که به تفکر "هنر برای زندگی" پایبند هستند، خود را در برابر یک گونه ادبی کاملا درگیر با حقوق بشری با نام ادبیات مقاومت میبینند که به ناچار باید بدان ورود نمایند و از قلم خویش در راه مبارزه ضد استبداد داخلی و یا هجوم خارجی سود برند. در حقیقت »ادبیات پایداری عبارت است از آثاری که تحت تأثیر شرایطی چون اختناق و استبداد داخلی، نبود آزادیهای فردی و اجتماعی، قانون گریزی و قانون ستیزی با پایگاههای قدرت، غصب و غارت سرزمین و سرمایههای ملی و فردی و ...
شکل میگیرند؛ بنابراین جان مایه این آثار، مبارزه با بیداد داخلی یا تجاوز بیرونی از همه حوزههای سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و ایستادگی در برابر جریانهای ضد آزادی است. - «سنگری، 1380، - 9 :1 به دیگر بیان؛ »ادبیات پایداری دربردارنده آثاری ادبی است که از نظر مفهوم و هدف، مخاطب را به پایداری در برابر دشمن فرا میخواند و در ذات آن، حقیقتخواهی و امید به آینده، همواره فراروی خالق اثر و بطن متن ادبی وجود دارد. - «رحمان دوست، - 166 : 1379
.2,1 پیشینه ادبیات مقاومت در ادبیات فارسی و عربی
پیرامون پیشینه این گونه ادبی در ادب فارسی نیز باید به این مسأله اشاره کرد که »ادب پایداری به آن مفهومی که امروزه بیشتر مورد نظر دانشمندان علوم اجتماعی و ادبی قرار دارد، همانند مفهوم مبارزات سیاسی و اجتماعی مردم ضد ظلم و بیدادگری است که در ادبیات ایران، سر آغاز آن را از دوره مشروطیت دانستهاند، ولی بیتوجهی به آن همه نهضتها و منازعات و مقاومتهایی که قبل از مشروطه نیز وجود داشته است و به فراموشی سپردن زمینه ادبیات مقاومت برانگیزِ ایران پیش از مشروطه نیز به دور از انصاف خواهد بود. به همین سبب میتوان دورههای تاریخی ذیل را برای ادبیات پایداری ایران در نظر گرفت:
1. دوره نهضتهای داخلی و اولیه پس از ورود اسلام به ایران مثل نهضت شعوبیه و...
2. دوره قیامها و اعتراضات و جنگهای داخلی و هجوم خارجی مانند حمله مغول و تیمور به ایران و پیدایش نهضت سربداران و...
3. عصر صفوی، حمله پرتغالیها به جزایر جنوبی و پدید آمدن جنگنامههای منظوم که این دوره آغاز ورود عامه به ادبیات کلاسیک است تا بروز جنگهای ایران و روس در زمان فتحعلی شاه.
4. جنگهای ایران و روس در عصر فتحعلی شاه تا دوره مشروطه.
5. از دوره مشروطه تا دوره انقلاب اسلامی.
6. دوره انقلاب اسلامی.
7. دوره هشت ساله دفاع مقدس. - «امیری خراسانی، - 96 :1387
ادبیات پایداری در ایران اسلامی »مضامین گوناگونی از جمله مفاهیم مربوط به مقاومت را در اختیار شاعران قرار داده است. شاعران و نویسندگان در این حوزه نخستین مسئولیت-شان این بوده است که آثار ادبی خود را با موضوعاتی چون میهنپرستی، آزادیخواهی، حق طلبی و دینداری ارائه نمودهاند. در حوزه مسئولیت دوم، آثار ادبی آنها مشمول موضوعاتی چون دعوت به مقاومت، توصیف حماسهها، ستایش رزمندگان، تهدید به انتقام از دشمن و رجزخوانی است.
در حوزه مسئولیت سوم، آثار ادبی شاعران مقاومت آراسته است به موضوعاتی چون سوگنامه شهیدان، توصیف ویرانی و کشتار و سبعیت دشمن. - «کاکایی، - 52-51 :1380 شعر مقاومت نیز نه با عنوان امروزی آن اما با فحوای مخالفت با ظلم و ستم حاکمان و خلفا همواره در عصور مختلف ادب عربی یافت میشود.
این نوع ادبی در کشورهای عربی با آغاز انقلاب فلسطین ظهور کرد و با گذشت زمان، با حفظ ارتباط تنگاتنگ خود با انقلاب به بیان دردها و پیروزیهای آن در راه آزادسازی سرزمینهای اشغالی و بازپسگیری حقوق به زورگرفته شده مردم پرداخت. گستردگی شعر مقاومت تا بدان جاست که بخش ویژهای از شعر جدید عربی را به خود اختصاص داده است. »آوارگی، عذاب، شکنجه، هراس و دلهرهای که مردم را تهدید کرده، اسطورههایی را برای تاریخ قتل عام بیگناهان ساخته است. - شفیعی کدکنی، - 250 :1380
