بخشی از مقاله
چکیده:
ادبیات فارسی از دیرباز با مفاهیم و آموزههای اخلاقی و تربیتی بسیاری عجین بوده است به گونهای که بازتاب عنایت و کاربرد گنجینهای از الفاظ آن به حدی بسیار بوده که موجب پدید آمدن ادبیات جدیدی در آثار بسیاری از شاعران و نویسندگان به نام ادبیات تعلیمی گشته است. از جمله این شاعران میتوان خاقانی شروانی را نام برد که وی در شعر خود متاثر از اندیشههای دینی و صوفیانه به مجموعهای از مضامین اخلاقی و تربیتی همچون دنیاگریزی، راستگویی، عدالتطلبی، قناعت، ظلمستیزی، تهذیب نفس و خردگرایی روی آورده و با اشاره مستقیم به آنها مخاطب خود را به پایبندی و مقیدبودن به اخلاقیات دعوت مینماید.
شعر خاقانی هر چند با فرو رفتن به درون نازکاندیشیها و مضمونپردازیهای گره خورده با پیچیدگیهای لفظی مانع انتقال سریع و بیواسطه مفاهیم به مخاطب خود میگردد، ولی لطایف حکمی و تعالیم اخلاقی و تربیتی وی آن چنان متاثر از معنویت و پیوند با تعالیم دینی و قرآنی است که دیگر این کاستی های و ابهامات لفظی و معنایی در شعر او چندان احساس نمیشود. از این رو پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی - تحلیلی بر آن است تا از طریق واکاوی در مجموعه اشعار مربوط به خاقانی و دستیابی به مضامین اخلاقی و تربیتی در شعر وی، اسالیب بیانی و معنایی او را در انتقال این مفاهیم هویدا سازد.
واژگان کلیدی: ادبیات فارسی، شعر تعلیمی، خاقانی شروانی، اخلاق، کارکردها.
-1مقدمه:
کارکرد مضامین اخلاقی و تربیتی را میتوان به وضوح به عنوان مشخصه غیر قابل انکار در آثار بسیاری از شاعران ادب عربی و فارسی نام برد که نمونه آن خاقانی شروانی از شاعران بزرگ سده ششم هجری است که وی بر خلاف شاعران نویسندگان ایرانی زمان خود گنجینهای از معلومات دینی و اخلاقی به شمار می رود و این امر ناشی از علاقه او به مذاهب و آیین مردم پیرامون او بود که شاعر را همچون شاعر نامآور عرب در دوره عباسی در تضاد با افکار دنیوی و رویآوری به فخر و حماسه قرار داده است.خاقانی به دلیل احاطهای فراگیر بر بسیاری از علوم و معلومات مختلف و بهرهمندی از آن توانسته است تا مضامین اخلاقی، علمی و فلسفی منحصر به فردی در اشعار خود ایجاد نماید.
در واقع سنایی زاهد و واعظی متاثر از سنایی و به نوعی انسانی دینمدار و پیرو اخلاق است که برهان این ادعا بخش عمدهای از اشعار او میباشد که حاوی اعتقادات دینی او در زمینه توحید و موعظه و وصف رسول اکرم - ص - میباشد - صفری و رضائی، 1386، - 97، او از جمله شاعرانی بود که به پیامبر - ص - ، دین و سنت این بزرگوار، احترام ویژهای میگذاشت و با مدائح مشهور خود بارها به ادای احترام نسبت به ساحت مقدس ایشان و همینطور تبیین و بازگویی افکار دینی و تربیتی ایشان پرداخته است و نمود آن موجب بازتاب گستردهای از تاثیرپذیری از منابع دین همچون احادیث پیامبر - ص - و نهج البلاغه امیر المومنین داشته است که نشانههای آن در جای جای اشعار وی به چشم میخورد.
1-1 پیشینه پژوهش:
پس از بررسیهای صورت گرفته پیرامون پژوهشهای منتشریافته در شعر خاقانی شروانی، به نظر می رسد که پژوهشی دال بر کارکرد مضامین اخلاقی و تربیتی در شعر وی انجام نپذیرفته است، ولی در مقابل پژوهشهای مرتبط و نزدیک به آن وجود دارد که برای نمونه می توان به چند مورد از این تلاشهای صورت گرفته اشاره نمود:"سیمای پیامبر اعظم - ص - در دیوان خاقانی شروانی" پژوهشی است که در سال 1386 توسط جهانگیر صفری و روشنک رضائی در مجله پژوهش زبان و ادبیات فارسی به چاپ رسیده است و نویسندگان آن در این بررسی خود چنین بیان کردهاند که خاقانی در مجموعه اثار خود به دلیل ارادت خاص نسبت به رسول اکرم - ص - از زندگی، سیرت و کلام ایشان در شعر خود استفاده وافر نموده است و با نعت و توصیف آن حضرت کلام ادبی خود را متبرک نموده است که در این میان مضامینی چون ولادت پیامبر - ص - ، حادثه عامالفیل، حکایت بحیرای راهب، دعوت سران ممالک به دین اسلام و به ویژه معراج رسول اکرم - ص - بیشترین موضوعات به کار رفته در شعر وی بوده است.
"نقد و تحلیل شیوههای تاثیرپذیری از قرآن و حدیث در شعر خاقانی" پژوهش نگاشتهشده توسط سیده زهرا موسوس و محسن ذوالفقاری است که در سال 1392 در مجله پژوهشهای ادبی - قرآنی به چاچ رسیده است. نویسندگان در این بررسی خود بر این اعتقاد دارند که اصالت سبک خاقانی در تاثیرپذیری از قرآن و حدیث شیوه الهامی است که در این میان شیوه تلمیحی خود به عنوان شاخهای از شاخههای شیوه الهامی در یافت اصالت زیباشناختی شعر خاقانی حائز اهمیت میباشد."جستاری بر اعتقادات دینی و فقهی دراشعار صوفیانه خاقانی" پژوهش منتشر شده توسط شهریار شادیگو و الهام شکری در همایش بین المللی جستارهای ادبی، زبان و ارتباطات فرهنگی در سال 1394 است که نویسندگان در این پژوهش به بررسی موضوعات و احکام فقهی موجود در اشعار خاقانی پرداختند و نمود این احکام را با انعکاسات مستقیم و غیر مستقیم در آثار وی ذکر کردهاند، از این رو پژوهش آنها بیشتر به پردازش چگونگی توصیف شاعر از اصول و احکام دین همچون توحید و نبوت اختصاص یافته است.
"بررسی اصطﻻحات دینی در شعر شاعران قرن ششم - خاقانی، سنایی، عطار - " پایاننامه کارشناسی ارشد که سعید موحدینیا نگارش آن را در سال 1394 در دانشگاه آزاد اسلامی تهران به پایان رسانده است. نویسنده در این رساله خود معتقد است که خاقانی در شعر خود علاوه بر اینکه اصلاحات دینی اسلامی را به شکل تلمبح یا اقتباس و استعاره به کار میگیرد، اصلاحات دینی مسیحیت را نیز تکیه گاه مضامین اسلامی قرار داده است، ولی در مقابل با تطبیقی که میان این شخصیت با دو شاعر دیگر انجام داده است، قائل به آن میباشد که اصلاحات دینی به کار رفته در شعر سنایی و عطار بیشتر مربوط به موضوعات اسلامی بوده و در استفاده این دو شاعر در مقابل با خاقانی شروانی اغلب به ذکر نام پیامبران و تلمیح به جریانات زندگی آنها بسنده شده است.
