بخشی از مقاله
چکیده :
شهر کاشان از شهرهای مشهور و تاریخی فلات مرکزی ایران میباشد که از گذشتههای دور آباد و مسکون بوده و از مهم-ترین دلایل آبادی این شهر، استقرار بر سر راههای اصلی شمالی- جنوبی این سرزمین بوده است. با توجه به شرایط اقلیمی گرم و خشک منطقه و کمبود قابل توجّه منابع آب، اقتصاد کاشان در هیچ زمانی مبتنی بر کشاورزی نبوده و رویکرد ساکنین منطقه در طول تاریخ به سمت و سوی تجارت، صنعت و هنر بوده است.
نخستین و مشهورترین دستاورد صنعتی- هنری کاشان در ادوار گذشته، کاشیکاری و سفالگری بوده که بر اساس برخی منابع، حتی نام شهر کاشان نیز از همین واژه کاشی اخذ شده است. وجود منابع ارزشمند و غنی خاک رس در کاشان و نواحی اطراف، از جمله شهر نطنز، شرایط مناسبی را برای رونق و پیشرفت این پیشه و هنر فراهم آورده است. در منابع زیادی به طور ضمنی و یا مفصّل به این پیشه و هنر پرداخته شده و نام کاشی و سفال کاشان در ممالک و سرزمینهای دوردست نیز شهرت و آوازه خاصّی داشته است.
جهانگردان و دانشمندان زیادی در سفرنامهها و آثار مکتوب خود به توصیف هنر کاشی و سفال کاشان پرداختهاند که در برخی موارد به توصیفات دقیق و حتی مقایسه سفال کاشان با سایر مراکز سفالگری بر می خوریم. این پژوهش در نظر دارد با مطالعه سفرنامهها و آثار منتشر شده در این زمینه، به بررسی سفالینه ها و کاشی کاشان در قرون میانه تا پایان عصر قاجار بپردازد.
مقدمه :
سفرنامه ها به عنوان منابع دسته اول مطالعات تاریخی شناخته میشوند. بدین علّت که سفرنامهنویس مشاهدات عینی خود را منعکس میکند. تمایل به سیر و سیاحت و شناخت احوالات جوامع بشری و مکانهای گوناگون، خاص یک دسته از افراد نیست. بلکه هرکس به هر قصد و هدفی سفر کند، به این شناخت تمایل دارد و کمتر کسی یافت میشود که علاقه و تمایل به سفر و سیاحت در وجودش نباشد. از همهی کسانی که با اهداف مختلف سفر کردهاند، چه اهداف سیاسی و دیپلماسی، چه اقتصادی وتجاری و چه سیاحت و جهانگردی، کسانی ممتاز و شناختهشده هستند که تجربیات و مشاهدات خود را ثبت کرده و برجای گذاردهاند.
کاشان از دیرباز از شهرهای پویا و پررونق در زمینهی صنعت و هنر بوده است. سکنهی منطقه گرم و خشک کاشان به دلیل فقر منابع آبی و محدودیت قابل توجه در زمینه فعالیّتهای کشاورزی و دامداری، در طول تاریخ، عمده تلاش خود را معطوف به امور صنعتی و تجاری کرده و در نتیجه شهر کاشان به قطب مهمّی در زمینه صنعت، هنر و تجارت تبدیل شد. وجود منابع ارزشمند کانی و معدنی نظیر انواع خاک مرغوب برای صنعت سفال، آجر و کاشی، همچنین معادن سنگهای قیمتی و کانهای فلزّی در جای جای این ناحیه، شرایط ویژهای برای رشد این صنایع و هنرها مهیّا کردکاشان. در دوره صفوی از اهمّیت خاصّی برخوردار بود. نزدیک بودن کاشان به پایتخت و شیعه بودن اکثریّت ساکنان آن، از مهمترین علل توجه شاهان صفوی به این شهر بود. کاشان در آن دوره، به سبب موقعیت جغرافیایی و دارا بودن وضعیّت تجاری و صنعتی، به قطب مهمی در این زمینه تبدیل شده بود. در صنایع مختلف، نظیر ساخت ظروف مسی، تولید ابریشم، اطلس و پارچههای گرانقیمت و همچنین تولید کاشی، سفال و سرامیک جزو مراکز عمدهی کشور بود.
صادقی، نام کاشان را با واژههایکاشغَر، کاشمَر، قزوین یا کاسپین، خزر و قفقاز مرتبط میداند و مینویسد : » نام قفقاز نیز، آشکارا با نام قوم کاشی در پیوند است، چون این نام باید بازتاب نام ایرانی کهن کوفکاس - کوه کاشی - باشد - .« صادقی، - 41 : 1386 وی همچنین با توجه به حضور قوم کاشی در هر دو منطقهی کاشان ایران و کاشان ماوراءالنهر، » تفاوتی در نام-گذاری « این دو کاشان نمیبیند.
با ریشهیابی علمی کلمهی کاشان، نتایج بهتری حاصل میشود. همچنانکه » واژههای کاشان، قزوین و فین همریشه با واژهی کاس و کاسپین است - .« بهنیا، - 9 : 1385 همچنین واژههای کاسه، کوزه و کاشی را در ارتباط با آن واژهها میدانند. بهنیا چنین مطرح میکند که آغاز هنر سفالگری و ساخت کاسه و کوزه، به احتمال فراوان از کاشان بودهاست؛ و در توضیحی جالب، ارتباط واژهی سیلک را با سیاله یا سیالگ که نام قطعات شکستهی سفال است، بیان میکند
تپهای باستانی سیلک، از مشهورترین مراکز تمدنیِ پیش از تاریخ در فلات ایران میباشند. قدمت این ناحیه باستانی به هزاره پنجم پیش از میلاد میرسد. ساکنین سیلک بهدنبال رویآوردن به حِرف و پیشههای مرتبط با اقلیم ناحیه، موفق به گسترش و توسعه هنر سفالگری تا حدّی پیشرفته شدند. بر اساس یافتههای پروفسور رومان گیرشمن1 و سپس دکتر شهمیرزادی، در منطقه باستانی سیلک ظروف منحصربهفردِ سفالینی کشف شدهاند که نمونههای آن در دیگر حفاریها به-دست نیامدهاند.
سدیدالسّلطنه در سفرنامه خود از وجود گنجها و معادن نهفته در دل کوهستان کرکس و ناحیه قهرود مینویسد. - سدیدالسلطنه، - 93 : 1362 پروفسور آرتور پوپ2 نیز به وجود سنگ سفید و کوبالت در رودخانهی فین اشاره کرده و اظهار میدارد که این سنگها در دنیا بینظیر هستند. - نراقی، - 257 : 1382 آلفونس گابریل3 از وجود معادن کوبالت در دهکدهی گوجر در نزدیک شهر کاشان و وجود خاک مناسب در نزدیکی شهر برای تهیه کاشی یاد میکند.
وجود این منابع ارزشمند در منطقه و روی آوردن ساکنین کاشان به مشاغل مرتبط صنعتی و هنری در طول سدههای متعدّد، موجب رشد و تعالی صنایع و هنرها و آفرینش آثار بینظیر و گرانبهای هنری در طول تاریخ منطقه شده است.
پروفسور پوپ محیط کاشان را از نظر وجودمصالحِ ساخت کاشی غنی دانسته و کاربرد آنها را در بناهای معتبر ایران تأیید میکند. » ساختمان خوب صنعتی عهد توأم با وجود مردمی ماهر و دارای پشتکار کاشیهای شفاف و محرابهای زیبای آنجا را برتری خاصی بخشیده بود و یکی از آنها در بقعه حضرت رضا - ع - واقع است که امضای ابوزید دارد و در سال 612 هجری - 1215 م - تهیه شده و تناسب و پرکاری و جمال و بداعت آن چشم را خیره میسازد -
بارتولد4 به صنعت ظروف کاشان در سدههای اولیه اسلامی اشاره دارد. - صادقی، - 113 : 1386 قزوینی نیز از هنر سفال لعابدار کاشان در همان زمان یاد میکند و تأکید دارد که این ظروف به شهرهای دیگر نیز فرستاده میشده است. یاقوت حموی نیز از سفال لعابدار کاشان به عنوان کاشی نام میبرد و این نام را در بیان عامه رایج میداند. وی تأکید دارد که علیرغم سابقهتولیدِ گِل پختهی لعابدار در پیش از اسلام، شهرت آن مربوط به دوره سلجوقی به بعد در کاشان است
آرمینیوس وامبری5به زیبایی به توصیف کاشیِ کاشان پرداخته : » گفته میشود کاشی فوقالعاده براقی که حفظ میکند، در این شهر ابداع شده است. قبلاً آنها را آجر کاشان مینامیدند. اما اکنون فقط کاشی گفته میشود و به عنوان تزئینات اصلی تمام بناهای تاریخی آسیای میانه به کار میرود -
جرج کرزن6 شهرتعالمگیرِ هنر کاشیکاری کاشان را به سه دلیل عمده میداند : وجود خاک باکیفیت و مخصوص، فراهم بودن مواد رنگین برای رنگ آمیزی و لعاب کاشی و نیز وجود استادان ماهر در این کار. وی برخی از کارهای هنرمندان کاشان را از موارد چینی بهتر و دارای کیفیت بیشتر میداند.
