بخشی از مقاله
چکیده
علیرغم پژوهشهای باستانشناسی متعدد توسط هیأتهای باستانشناسی ایرانی و خارجی در گیلان، هنوز بررسیهای انجام شده، استان گیلان را به تمامی پوشش نداده و آثار تاریخی بسیاری، اعم از محوطهها، گورستانها و تپهها را میتوان سراغ گرفت که تاکنون از دید باستانشناسان پنهان و ناشناخته مانده است. بیشترین فعالیت های باستانشناسی صورت گرفته در استان گیلان، منحصر به حوزهی سفیدرود و دیلمان بوده است. متأسفانه هنوز در مناطق دوردست و صعبالعبور کوهستانی و یا در بخشهای جنگلی و جلگهای، بررسی سیستماتیک و علمی به عمل نیامده است.
بررسی باستانشناختی محوطههای حوزه رودخانه چاکرود در سال 1393 به سرپرستی نگارندگان انجام شد. هیات، بررسی را از محدودهی سمت راست حوزهی آبخیز رودخانهی چاکرود واقع در منطقهی موسی کلایه آغاز و تمامی درههای گرماور، مربو، گولک، شیرچاک، نیاول، دیارجان را مورد بررسی و شناسایی قرار داد. بعضی از این محوطهها در فاصله بسیار نزدیک به رودخانه چاکرود و بعضی در فاصله دورتری از آن قرار دارند.
بسیاری از محوطههای مورد اشاره در اثر فعالیتهای انسانی سهوا یا عمدا مورد تخریب جدی قرار گرفتهاند. در این مقاله شرح بررسی محدوده گرماور و موسی کلایه آمده است؛ در نتیجه بررسی باستانشناختی نگارندگان، تعداد 4 عدد پناهگاه صخرهای، 3 محوطه باستانی، یک محوطه گورستانی، یک تپه باستانی، بافت قدیم روستای گرماور، یک قلعه، یک برج و 4 مخزن ذخیره آب شناسایی گردید.
در مقاله حاضر که از نوع توصیفی- تحلیلی است و دادههای تحقیق از طریق بررسیهای میدانی جمعآوری گردیده، ابتدا به معرفی محوطهها پرداخته و در نهایت با توجه به یافتههای فرهنگی - سفال، آجر، استخوان - گاهنگاری نسبی محوطههای فوق ارائه می شود.
مقدمه
نام »دیلم« و »دیلمان« که در تاریخ ایران، بهویژه در ایران پس از اسلام نامی پر آوازه بوده است، امروزه به ناحیهی کوهستانی سیاهکل اطلاق می شود. در دورهی اقتدار آل بویه در سدهی چهارم هجری ولایت دیلم و دیلمستان همهی گیلان و نیز طبرستان و جرجان و قومس را شامل میشد
ابوعبداالله محمد بن احمد مقدسی مینویسد: - دیلمان حوزهای است کوهستانی، شهرهایش کوچکاند - مقدسی، 1361، ج2، 528 - 520 ابوالقاسم محمد بن حوقل نقل کرده که: ...]ناحیه دیلم شامل سهل و جبل است، سهل از آنِ گیلان است که در کناره دریای طبرستان زیر کوههای دیلم گسترده شده است، مقام »آل جستان« نیز در آنجاست - [ابن حوقل، 1345، - 119 »اصطخری« در کتاب المسالک و الممالک مینویسد:...] پادشاه دیلمان در آنجا مقام دارد و آنرا »رودبار« خوانند و پادشاهان از جستانیاناند -
در کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب میخوانیم:]گیلان ناحیتی است جدا میان دیلمان و جبال و آذربادگان و دریای خزران و این ناحیتی است بر صحرا نهاده میان دریا و کوه با آبهای روان بسیار و یکی رودی است عظیم، سپیدرود خوانند. میان گیلان ببرد و به دریای خزران افتد و این گیلان دو گروهند، یک گروه میان دریا و این رودند و ایشان را اینسوی رودی میخوانند - اشاره به بیه پیش - و دیگر گروه میان رود و کوهاند و ایشان را آن سوی رودی خوانند - اشاره به بیه پس - -
»بار تولد« تمایز دو ناحیهی گیل و دیلم را به وضوح بیان می کند:]اما گیلان را به اسم جیلان یا دیلم مینامند که به دو قسمت منقسم میشده: جلگه و کوهستان، در قسمت جلگه بر ساحل دریا گیلها و در کوهستان دیلمها زندگی می کردند -
از منشاء اولیه دیلمیها و تاریخ منطقهی دیلمان در ادوار پیش از اسلام و ماقبل تاریخ آگاهی روشنی در دست نیست، اما میتوان احتمال داد که اقوامی مهاجر احتمالاً از تیرهی آریائیان - هند و ایرانی - در اواخر هزارهی دوم و اوایل هزارهی اول پیش از میلاد در ارتفاعات سواحل جنوبی دریای مازندران - گیلان - بهطور گسترده ساکن شدند و رد پای آنان امروز در گورستانها و اشیائی که از خود برجای گذاشتهاند، دیده میشود.
بیشترین آگاهیهای ما درباره ی دیلم و دیلمیها مربوط به دورهی ساسانی است - مصاحب، 1345، - 1026؛ دیلمیها هیچگاه تحت فرمان حکومت رسمی شاهان ایران نبودند. بلکه به دلیل داشتن روحیه ی سلحشوری به عنوان سپاهیان مزدور خدمت می کردند. در لشگرکشیهای خسرو اول - انوشیروان - بارها نام دیلمیها به میان آمده است
به واسطهی وجود حصار نفوذ ناپذیر البرز و دور از دسترس بودن سرزمین دیلم، دیلمیها نیز همچون مردم طبرستان سال ها در برابر اعراب پایداری کردند و مدتها پس از انقراض سلسلهی ساسانی و تصرف ایران توسط سپاهیان عرب، آنان همچنان استقلال خود را حفظ و به کیش و آیین خود وفادار ماندند.
در سده ی دوم و سوم ه.ق سرزمین دیلم در قلمرو جستانیان رودبار الموت بود که با علویان طبرستان روابط دوستانه داشتند و شاهد مهاجرت و پناه گرفتن علویان شیعی مذهب و مخالف با دستگاه خلافت عباسی به طبرستان و گیلان بود. علویان تا سال 316 ه.ق بر دیلمان حکمرانی کردند.
در سال 320 ه.ق سلسلهای از دیلمان، با نام دیلمیان یا آل بویه به پا خاست و نه تنها دیلمان و گیلان و کوهپایههای البرز تحت فرمانروایی آنان قرار گرفت، بلکه موفق شدند بغداد مرکز خلافت عباسی را، به تصرف خود در آورده و خلیفهی عباسی را معزول و فرد دلخواه خود را به خلافت بگمارند
معرفی محوطههای بررسی شده در حوزه فرهنگی دیلمان
پناهگاه صخرهای مسیر ملکوت به موسی کلایه - تله لوک - 1
پناهگاه صخره ای موقت، حد فاصل موسی کلایه و ملکوت در 30 متری غرب جاده آسفالته با دید کامل از داخل جاده در مختصات 4078468 ؛ UTM 39 s 0416790 در ارتفاع 1211 متری قرار دارد. حد فاصل جاده با تله لوک نهر فصلی است که از ارتفاعات ملکوت به سمت دره چاکرود سرازیر می شود. کف پناهگاه صخره ای و شیب دامنه دسترسی به پناهگاه بین 40 تا 45 درجه و تقریبا مشکل و به شکل سنگلاخی و فاقد پوشش گیاهی انبوه است
شکل :1 پناهگاه صخرهای در حد فاصل روستای ملکوت و روستای موسی کلایه
محوطه تاریخی بخش غربی پناهگاه:
این محوطه به فاصله 100 متری از این پناهگاه و در جنوب و شرق کوه صخرهای قرار دارد که به وسیله نهری فصلی به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده است - تصویر. - 2 مساحت محوطه حدود 2 هکتار است و در فاصله ی حدود 700 متری شمال جاده آسفالته موسی کلایه به ملکوت قرار دارد. پراکندگی سفال از نوع قرمز رنگ به صورت محدود در بخش شمالی و جنوبی است.
- 1 تله یعنی سنگ، لوک در اصطلاح محلی سوراخ گفته می شود که تله لوک به سوراخ دورن سنگ گفته می شود.
