بخشی از مقاله
چکیده :
پروژه بررسی باستان شناسی دهستان پترگان شهرستان زیرکوه، استان خراسان جنوبی، در سال جاری با اهداف از پیش تعیین شده و در راستای برطرف کردن خلأ مطالعاتی در مناطق کویری شرق مرکزی ایران انجام گرفت. از جمله اهداف بنیادین این طرح پزوهشی می توان به تعیین قدمت تاریخی منطقه و چگونگی وضعیت استقراری آن در دوران پیش از تاریخ و دوره تاریخی، تحلیل الگوهای استقراری آن در ادوار مختلف زمانی و تعیین پراکنش جمعیتی منطقه در هر دوره و نیز تهیه نقشه باستان شناسی منطقه اشاره نمود.
با توجه به دادههای بدست آمده از این پزوهش مشخص گردید منطقه مورد مطالعه در دوران پش از تاریخ از توان طبیعی و زیستی مناسب جهت جذب و تشکیل گروههای جمعیتی برخوردار نبوده است، از دوران تاریخی نیز به دلیل شرایط نامناسب اقلیمی و کمبود منابع آبی تنها چند محوطه استقرار موقت مورد شناسایی قرار گرفت.
لیکن در اوایل دوران اسلامی احتمالا با تسلط بیشتر بر منابع آبی، استفاده مناسب از آب انبارها و تأمین آب مصرفی شاهد شکل گیری استقرارهای قابل توجهی از این دوران هستیم که این وضعیت تقریبا تا اواخر دوران اسلامی با رشد جمعیتی در برخی دوران ادامه مییابد. از دیگر یافته های این بررسی می توان به شواهد قابل توجهی از ذوب فلزات در ادوار گذشته در میان جنگلهای درخت طاق اشاره نمود.
مقدمه
با توجه به اینکه شهرستان زیر کوه در شرقیترین بخش قهستان قرار گرفته است، از اینرو در مطالعات باستانشناسی از جایگاه قابل توجهی برخوردار است. علی رغم چهره کویری این منطقه از قهستان، برخی دشتها و کوهپایههای حاصلخیز آن از دیرباز مأمن مناسبی جهت اسکان اقوام مختلفی بشری در طول تاریخ بوده است. لیکن بر اساس منابع و متون تاریخی بیشتر اهمیت این منطقه در دوره اسلامی نمایان است. در دوره تاریخی احتمالا به سبب شرایط نامناسب جوی، کمبود منابع آبی و فقدان دانش لازم در استفاده بهینه از آب و بنای حوضانبارها این منطقه کمتر از دیگر نواحی قهستان مورد توجه اقوام مختلف بوده است. از اینرو پتانسیلهای زیستی منطقه تنها جوابگوی ایجاد برخی استقرارهای فصلی دامدار در دوره تاریخی بوده است.
در سال جاری شهرستان زیرکوه که یکی از یازده شهرستان استان خراسان جنوبی محسوب میگردد، به پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان با هدف کلی تهیه دادههای نقشه باستانشناسی شهرستان زیرکوه، بخش مرکزی دهستان پترگان، به سرپرستی نگارندگان، مورد بررسی دقیق علمی باستان شناسی قرار گرفت. پروژه تحقیقاتی مذکور پس از انجام مطالعات اولیه طی یک ماه کار میدانی در بهار سال جاری، 1394، جهت جمعآوری دادههای باستانشناسی با درنظر گیری اهداف مطروحه آغاز گردید.
پس از انجام بررسی میدانی منطقه، جهت طبقه بندی و نتیجهگیری دادههای فرهنگی حاصل از کار میدانی، مطالعات کتابخانهای آن صورت پذیرفت. طی انجام این پژوهش تعداد 42 اثر باستانی از دهستان پترگان مورد شناسایی و مستندنگاری قرار گرفت و داده-های فرهنگی حاصل از آنها - بقایای معماری و سفال - مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفت. بیشترین آثار باستانی مکشوفه از این منطقه وسیع شامل؛ استقرارگاهها، محوطههای ذوب فلزات، قلاع و حوضانبارها است. از مهمترین فرضیات پژوهش حاضر می توان به موارد زیر اشاره نمود؛ وجود استقرارگاههای دوران تاریخی بلاخص دوره اشکانی در منطقه با توجه به پیوستگی سیاسی این ناحیه با منطقه قهستان.
با توجه به شرایط محیطی و منابع آبی، بیشتر ساکنان باستانی منطقه دارای استقرار فصلی بودهاند.
بهبود وضعیت اقتصادی- اجتماعی منطقه در دوران اسلامی نسبت به دوران تاریخی با توجه به پیشرفتهای تکنولوژی در بهره-گیری از منابع آبی و توسعه کشاورزی.
دوره اوج پیشرفتهای فرهنگی- اقتصادی منطقه از دوره سلجوقی تا دوره تیموری بوده است.
جهت انجام پروه مطالعاتی مذکور پس از انجام مطالعات اولیه و تهیه نقشه جغرافیایی آن در مقیاس 1/25000 بررسی علمی باستان شناسی با در نظرگیری اهداف از پیش تعیین شده با استفاده از روش پیمایشی و بهره گیری از تصاویر ماهوارهای منطقه، مشاهده نقاط مشکوک احتمالی و حضور در این مناطق جهت مطالعه دقیق آنها و نیز بهره گیری از اطلاعات اهالی بومی، به شناسایی و کشف محوطههای باستانی پرداخته شد. همچنین پس از جمعآوری دادههای فرهنگی محوطهها از جمله سفال و ثبت فضاهای معماری موجود، مستندنگاری دقیقی از محوطههای باستانی صورت گرفت.
وجه تسمیه این منطقه در واقع با وضعیت طبیعی آن گره خورده است و تحت تاثیر ارتفاعات آن شکل گرفته است. مهم ترین ارتفاعات این منطقه رشته کوه شاسکوه وآهنگران به طول تقریبی 30 کیلومتر مانند کمربندی بخش مرکزی شهرستان قاین را از این منطقه جدا ساخته است. آنچه مهم است حساس بودن این منطقه به دلیل همجواری با کشور افغانستان به طول 150 کیلومتر است.
وجود اسامی سره بر اماکن این منطقه مانند مهرک، شاهرخت و اسپیدان بر پیشینه این ناحیه در قبل از اسلام گواهی میدهد. لیکن درخشش اقتصادی-فرهنگی این منطقه بیشتر متعلق به پس از ظهور اسلام بلأخص قرن 6 تا 9 ه.ق. است. چنانچه اسم این منطقه در برخی منابع تاریخی این زمان از جمله تاریخ حافظ ابرو و حمداالله مستوفی ذکر شده است.
همچنین وجود برخی بناهای باشکوه از این دوران چون مسجد جامع افین و قلعه حسن بایخان بر اهمیت این منطقه در قرون میانه اسلامی صحه می-گذارد. در دوره اسماعیلیان نیز این بلوک همچون دیگر نواحی قهستان به تصرف این فرقه درآمد به طوریکه نام برخی از فداییان اسماعیلی چون حسام آبیزی که در مأموریتهای خطرناک شرکت داشتند از این خطه به چشم میخورد
مشخصات جغرافیایی منطقه :
شهرستان زیرکوه یکی از ده شهرستان استان خراسان جنوبی است که با مساحتی در حدود 6427 کیلو متر مربع در شرق شهر قاین واقع شده و در آخرین تقسمات کشوری سال 1390 ، از شهرستان قاینات منفک و از سه بخش مرکزی به مرکزیت شهر حاجی آباد شامل دهستان های زیر کوه و پترگان؛ بخش زهان به مرکزیت شهر زهان شامل دهستانهای زهان و افین و بخش شاسکوه به مرکزیت روستای آبیز شامل دهستانهای شاسکوه و بهناباد تشکیل شده است.
شهرستان زیرکوه با وسعتی حدود 6427 کیلومتر مربع از شمال به بخش های قاسم آباد و سنگان شهرستان خواف، از جنوب به بخش قهستان شهرستان درمیان، از غرب به شهرستان قاینات و از شرق به طول حدودد 150 کیلومتر با کشور افغانستان هم مرز می باشد. مرکز این شهرستان در موقعیت 59 درجه و 58 دقیقه طول شرقی و 33 درجه و 37 دقیقه عرض شمالی واقع بوده و بر اساس سرشماری 1390، نزدیک به شش هزار نفر جمعیت دارد. شهر حاجی آباد در فاصله 85 کیلومتری شرق شهر قاین مرکز شهرستان قاینات و 185 کیلومتری شمال شرق بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی واقع می باشد، ارتفاع آن از سطح دریا حدود 980 متر است.
جغرافیای طبیعی شهرستان زیرکوه:
شهرستان زیرکوه از لحاظ طبیعی از یکسری ارتفاعات گسسته در غرب و دشت و زمینهای کویری در شرق تشکیل شده است. از دیگر عوامل طبیعی مهم این منطقه دق پترگان است که در ادامه بدان اشاره خواهد شد. مهمترین ارتفاعات شهرستان زیرکوه عبارتست از:
رشته کوه شاسکوه: این رشته کوه با تراکم نسبتا زیاد در سمت شمال غرب منطقه زیرکوه با روند شمال غربی، جنوب شرقی از روستای کریزان شروع و تا تنگه حاجی آباد امتداد می یابد. بلندترین نقطه این رشته، قله شاهاز با 2823 متر می باشد. روستاهای کریزان، نیار، استند، فندخت، بهناباد، بیدخت، اسفاد، میرآباد، آبیز، چناران، نوده، وند و آبمهان، در کوهپایه های شرقی آن و روستاهای تیگاب، کلاته شیخ علی در دامنه غربی آن استقرار یافته اند. این رشته آبریز دشت اسفندن را از دشت شاهرخت جدا می کند.
