بخشی از مقاله
چکیده
ایجاز و اطناب یکی از مباحث مهم علم معانی است و آن از دیر باز مورد توجه علمای بلاغت بوده و هست، به طوری که تعدادی از آن ها حتی علم معانی را محدود و منحصر در شناخت مواضع ایجاز و اطناب و بهره مندی هنرمندانه از آن دانسته-اند. از این رو این مطالعه در صدد این بوده است تا بتواند مواضع اطناب و ایجاز را در کتاب فارسی دهم بررسی و تحلیل نماید. به همین منظور با انتخاب روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و استفاده از ابزار کتابخانهای و سندکاوی، دادههای لازم استخراج و مقوله بندی گردیدند.
نتایج تحقیق نشان داد که کاربرد اطناب، به عنوان عنصر بلاغی پرکاربرد در کتاب ادبیات دهم، سهمی به سزا در تاثیر و تفهیم داشته و مولفان با رعایت مقتضای حال، در انتخاب متون از منابعی استفاده نموده اند که بتوانند این انتظار را بر آورده نمایند. لازم به ذکر است که از میان مولفههای اطناب، »ایضاح بعد از ابهام« در کتاب فارسی دهم، کاربرد چشم گیرتری دارد.
مقدمه
بلاغت از علوم مهم ادبی است که پایه و اسلوب صحیح کلام ادبی بر مبنای آن استوار می باشد و کلام زمانی بلیغ و رسا می شود که معانی و مفاهیم بلند، مطابق با مقتضای حال و مقام مخاطب بیان گردد.
»اگر بلاغت را کیفیت مطابقت سخن با اقتضای حال مخاطب بدانیم و این اقتضای حال خطاب را به توسع معنی حال، مجموعه مناسبتها و احوالی معرفی کنیم؛آن گاه میتوانیم شیوهی بیان مناسب برای هر یک از انواع شعر را پیش بینی نماییم. شیوهی بیان مناسب، شیوهای است که ضمن برآوردن مقصود از اقسام هر نوع شعر، تاثیر و نفوذ شعر را بر مخاطب تشدید می کند.
علوم بلاغی بر سه قسم است؛ بدیع، بیان و معانی. بدیع و بیان ساختار زبانی کلام را بررسی می کند اما کار علم معانی بررسی اصول و قواعد تاثیرگذار زبانی بر مخاطب است. علم معانی نقش اساسی در زوایای پنهان و ناگفته های متن دارد، طوری که بی توجهی نسبت به آن، گاهی به فهم صحیح متون ادبی، لطمه میزند . علم معانی در زیبایی های ادبی، سهمی به سزا دارد و کلام را رسا و بلیغ می کند و سخنی که بلیغ است، حتماً از ایجاز و اطناب مایه گرفته است.
»ایجاز یعنی مختصرگویی و اطناب عبارت است از ادا کردن مقصود با عبارتی بیش از حد متعارف و خبر دادن از مطلوب با کلمات زیاد و بدین مناسبت آن را اطناب میخوانند که لفظ نسبت به اصل معنی مراد، بیشتر است.« - جرجانی،» - 33 : 1424 به شرط این که در فزونی سخن، فایده و اغراضی نهفته باشد
مبحث ایجاز و اطناب از مهم ترین صنایعی است که کلام را رسا، بلیغ و موثر میسازد و آن را به مقتضای مخاطب و در خور موضوع می نماید. سخن سرایان نام آور زیادی از ایجاز و اطناب به عنوان دو مولفه پر کاربرد بلاغی برای افادهی کلام و در جهت تاثیر هر چه بیشتر سخن به کار برده اند. در این مطالعه سعی شده است تا به بررسی چگونگی کاربرد موارد ایجاز و اطناب در متون مندرج در کتاب ادبیات دهم مدرسه، اعم از نثر و نظم پرداخته شود.
بیان مساله و تبیین اهداف
»از دیدگاه علم معانی در متون ادب فارسی، رابطهی تنگاتنگی بین الفاظ و معانی به کار رفته، وجود دارد. چنان که در کتب علم معانی آمده است، این رابطه لفظ و معنا از سه حال بیرون نیست: ایجاز، مساوات و اطناب. از آن جا که مقصود گوینده از کلام خود، تاثیر هر چه بیشتر آن در ذهن مخاطب است، طبق نظر علمای علم معانی، این سه شیوه بیان معانی، تنها زمانی از معیار فصاحت و بلاغت برخوردارند که بنا به مقتضای حال مخاطب، موضوع و مقام کلام باشد.
مبحث ایجاز و اطناب از مباحث هشت گانهی علم معانی است که جایگاه ویژهای دارد و اغلب بلاغت نویسان، بلاغت را در شناخت موارد کاربرد هنری ایجاز و اطناب دانسته اند. طبق نظر ابوهلال عسکری: » بلاغت ایجاز است بدون عجز و اطناب است بدون بطلان.
علامه همایی می فرماید: »مبحث ایجاز و اطناب به قدری مهم است که برخی آن را اساس بلاغت شمرده و بلاغت را به کلام موجز تفسیر کردهاند. حق این است که اگر اساس بلاغت نباشد، لااقل یکی از ارکان اساسی آن محسوب می شود
جاحظ در کتاب البیان و التبین می نویسد : » رومی را گفتند: بلاغت چیست؟ گفت: حسن اقتصار به گاه بدیهه گویی و بسط کلام به وقت اطاله و اطناب.« و بنا به نظر دکتر شمیسا: »یکی از مهم ترین نکاتی که کلام را موثر می کند و باعث می شود سخن به مقتضای حال مخاطب و درخور موضوع باشد، توجه به این مساله است که با مخاطبان مختلف در اوضاع و احوال گوناگون در باب موضوعات مختلف، تا چه اندازه سخن بگوییم. در چه مواردی لازم است که سخن را بسط دهیم و غرض ما از بسط کلام چیست، کجا باید به اشاره ای اکتفا کرد و کجا باید مواظب بود تا سخن به اطناب و ایجاز نگراید
با عنایت به اهمیت بحث، سعی شده است تا با بررسی کاربرد موارد ایجاز و اطناب در متون کتاب ادبیات دهم، نشان داده شود که کاربرد کدام یک از مولفههای ایجاز و اطناب در متون ادبیات دهم بیشتر بوده و تا چه اندازه توانسته به رسایی و تاثیر کلام بیفزاید.
پرسش های تحقیق سوال اصلی این مطالعه عبارت است از :
ایجاز و اطناب در کتاب ادبیات دهم چگونه به کار رفته است؟
سوالات فرعی که می تواند قابل طرح باشد:
1. آیا کاربرد ایجاز و اطناب در انتقال پیام و محتوا ، اثربخش بوده است؟
2. برای تاثیر هر چه بیشتر کلام، تکیه بر کاربرد اطناب بوده است یا ایجاز؟
3. کدامیک از موارد اطناب نسبت به به سایر موارد آن، کاربرد بیشتری داشته است؟
. 4 ایجاز و اطناب، هر کدام به طور جداگانه در نثر محسوس است یا درنظم؟
ادبیات پژوهش :
مطالعه انجام شده نشان می دهد، بررسی مستقلی در کتاب ادبیات دهم در این موضوع و مبحث، صورت نگرفته است اما مبحث ایجاز و اطناب در آثار سایر هنرمندان و در متون ادبی، بررسی شده که چند نمونه از آن ها ذکر می گردد:
1. علوم بلاغی و اهمیت و سیر آن، سید رضا موسوی ، نشریه تربیت مدرس 1371
2. اطناب شیوه ی بیان موثر در شعر فروغ فرخزاد ، خدابخش اسدالهی، فصل نامه سبک شناسی1389
3. بازنگری بحث اطناب در کتب بلاغی، مجله فنون ادبی ، شماره 5، 1390
4. تبیین و تحلیل شیوه های ارتباط با مخاطب در بوستان سعدی براساس علم معانی ، حکمت االله صفری فروشانی، پایان نامه دکتری زبان و ادبیات فارسی 1390
5. نقد بلاغی ابیاتی از شاهنامه فردوسی از دیدگاه علم معانی، داریوش ذوالفقاری ، فصلنامه متن پژوهی ادبی ، شماره 51 ، 1391
6. شگردهای اطناب در دره نادره ، محمدتقی آذرمینا ، حمید طاهری، پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت، شماره 3 ، 1392
7. کارکرد ساخت های هم پایه در قابوسنامه و تاثیر آن بر متون مثر فنی در آفرینش اطناب ، سید محمد آرتا ، نشریه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، 1394 . 8 کنکاشی در ایجاز و اطناب به عنوان دو مولفه ی پرکاربرد علم معانی در مجالس سبعه مولوی ، رسول بهنام ، امیرحسین مسعودی راد ، همایش متن پژوهی ادبی ، 1396
روش شناسی، ابزار و جامعه پژوهش
این مطالعه با توجه به موضوع آن، یک تحقیق کاربردی است که با روش توصیفی – تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای، سندکاوی و استفاده از نرم افزارهای رایانهای انجام گرفته است . جامعه آماری این مطالعه، کتابهای فارسی دوره دوم متوسطه و جامعه نمونه، کتاب ادبیات پایهی دهم می باشد.
یافته ها
ایجاز و اطناب در کتب بلاغی به طرق مختلفی تقسیم بندی شده اند. دکتر سیروس شمیسا در کتاب معانی و بیان این طبقه بندی را ارائه داده است: ایجاز - قصر – حذف - و اطناب شامل: ایضاح بعد از ابهام ، تکرار، ذکر خاص بعد از عام، تکمیل و رفع شبهه ، ایغال ، حشوملیح و مترادفات است.
در این مطالعه براساس تقسیم بندی فوق، چگونگی کاربرد ایجاز و اطناب به عنوان دو مولفهی مهم علم معانی در متون کتاب ادبیات فارسی پایه دهم، به کاربرد کنایه نیز به عنوان صنعت موثر در ایجاز، توجه شده است.
. 1 ایجاز :
یعنی با حداقل الفاظ، حداکثر معنی را رساندن و به قول شمس قیس رازی » لفظ اندک بود و معانی بسیار« و شرط بلاغی آن این است که صرفه جویی در لفظ به انتقال پیام خللی وارد نکند.
