بخشی از مقاله
چکیده
یکی از روشهای فهم بطون و لایههای ژرف آیات قرآن کریم، توجه به جنبههای إعجاز آن از جمله جنبهی فصاحتی و بلاغتی است، کاربرد کنایه در قرآن کریم یکی از این موارد است، و عبارت است از بیان ملازم معنایی تا ذهن مخاطب را از آنچه در کلام آمده، به آنچه نیامده منتقل کند. از جمله نکات بلاغی که حائز اهمیت است، چگونگی استعمال عبارات اخلاقی است که به گونهای اعجابآور و پرهیز از تصریح عبارات منافی ادب و رعایت عفت کلام و در قالبهایی زیبا و روان و حاوی مفاهیم بلند بیان شده است.
هدف از این نوشتار، توجه به یکی از موارد بلاغی این کتاب آسمانی است که در کیفیت تفسیر نقش مهمی دارد و آنچه که از فحص و إحصاء در این زمینه به دست آمده، حاکی از فراوانی به-کارگیری کنایاتی که بیشترین آنرا کنایات اخلاقی تشکیل میدهد، به خصوص کنایاتی که تصریح به ذکر آنها، قبیح و منافی عفت کلام است، بنابراین در متن مقاله به این پرسش که چرا عبارات اخلاقی به صورت کنایی بیان شده است؟ با توجه به ملاحظات تفسیری مفسران، پاسخ داده شده است.
مقدمه
یکی از دلایل اعجاز قرآن کریم، وجود فصاحت و بلاغت بینظیر و مافوق قدرت بشر است و یکی از جنبههای بلاغی آن کاربرد تعبیرات کنایی است که از صناعات ادبی و از وجوه علم بیان و ابزار شیوایی ادیبان میباشد. فنونی چون کنایه، تعریض، تشبیه و تمثیل از اعجاز و توجه به آنها از ابزارهای فهم بطون ژرف قرآن کریم است که البته مراجعه به روایات معصومان - ع - که مبیّن و مفسّر قرآن کریماند، برای درک معانی و مفاهیم ژرف و تشخیص کنایات ضرورت دارد. کنایه، عبارت است از ترک صراحت در کلام و ذکر لفظی که ملازم معنایی آن، یا بیان کردن چیزی به طور سربسته است و دلالت میکند، برمعنایی که حمل آن بر حقیقت و مجاز به گونهای جامع رواست
به تعبیر اهل لغت، واژهای را به زبان آوری و جز آن را اراده کنی. موارد کاربرد آن دلایل زیادی دارد، از جمله زشتی تصریح، بیانگر تفخیم و تعظیم، توبیخ، تحقیر و رعایت حیا و آداب اخلاقی است
یکی از عوامل عمدهی استعمال کنایه، پرهیز از بهکار گیری الفاظ تحریک آمیز و رکیک است که طبع سلیم بشر از استعمال آن منزجر است و برای مخاطبان جنبه تربیتی دارد. در این نوشتار که به روش توصیفی، تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانهای و نرم افزاری انجام گرفته، تلاش بر تبیین و تحلیل و استدلال مواردی مصداقی از کنایات اخلاقی است که بیشترین حجم کنایات قرآن کریم را تشکیل داده و از میان آنها، رعایت آداب اخلاقی و قبح تصریح، بیشترین عامل استعمال کنایه میباشد. البته در باره کنایات قرآنی چند مقاله نوشته شده است؛ ولی اثری تحت عنوان کنایات اخلاقی و چرایی استعمال آنها ملاحظه نشده است، و این امر جنبه نوآوری این نوشتار است. مسأله را در دو محور، کنایات مربوط به اخلاق جنسی و کنایات مربوط به اخلاق غیر جنسی بررسی میکنیم.
-1 کنایات در قلمرو اخلاق جنسی
بسیاری از آیات کنایی قرآن کریم در زمینهی مسائل جنسی است که به دلیل ناپسند بودن بیان صریح و رعایت نکات اخلاقی، آن را در لفافه و به صورت کنایی بیان فرموده است که مواردی از آن را به عنوان نمونه ذکر و بررسی مینماییم.
-1-1 إفضاء
- نساء: - 21؛ و چگونه آن را باز پس میگیرید در حالی که شما با یکدیگر تماس و آمیزش کامل داشتهاید و - از این گذشته - آنها پیمان محکمی - هنگام ازدواج - از شما گرفتهاند؟
سبب نزول این آیه آن است که هر گاه کسی از همسرش دل گیر میشد و میخواست، همسر جدید بگیرد، به اولی تهمت زنا میزد تا مضطر شود و مقداری یا تمام مهر خود را ببخشد، این آیه جهت نهی از آن نازل شد.
افضاء در لغت یعنی رسیدن؛ به این معنی که بعضی اعضاء شما به بعضی اعضاء ایشان رسیده است و اینجا کنایه از مجا معت است. و برای رعایت حیا، به صورت کنایی آورده شده است. مراد از »میثاق غلیظ« دوام حجت و مصادقت و مضاجعت یا عقد نکاح و لوازم آن است
برخی آنرا کنایه از آمیزش، و برخی، کنایه از خلوت می دانند، قول اول از نظر بسیاری از مفسران درست است، چون معتقدند، عرب به خاطر حیا از ذکر جماع، کنایه بهکار میبردند و اما ذکر خلوت نیاز به کنایه ندارد، چون در ذکر آن نیاز به حیا نیست. همچنین متعدی شدن افضاء به وسیله إلی دلیل بر وصول و اتصال است و این امر با جماع مناسبتر است
-2-1 تأتون الرجال و قطع سبیل
وَ تَقْطَعُونَ السبِیلَ وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ - عنکبوت، - 32؛ آیا شرم نمیکنید که با مردان جمع شده راه تناسل را قطع میکنید و در مجالس و انظار یکدیگر عمل زشت انجام میدهید؟
مفسران میگویند، عمل جماعت سدوم چنین بوده که راه را بر رهگذران میبستند و با هر غریبی که وارد میشد، به زور لواط نموده و اگر مالی همراه داشت، سرقت مینمودند، سپس سه درهم به وی میدادند، این عمل را بهحکم قاضی شهرستان انجام میدادند
