مقاله کنکاشی در استراتژی پژوهش های مبتنی بر نظریه داده بنیاد در مطالعات اجتماعی

بخشی از مقاله

چکیده

نظریه زمینهای برای شناسایی و توضیح فرایندهای اجتماعی با تأکید بر دیدگاه کنشگران طراحیشده است. تکنیکهای این روش برای جمعآوری و تحلیل دادهها بهگونهای است که به مفاهیم و مقولهها اجازه میدهد تا از دادهها زاده شده و پدیدار شوند تا محققان بدون تصور قبلی و یا نظریه مورد علاقه خود به دادهها نزدیک شوند. نظریه زمینهای جزئی از روش تحقیق کیفی است که مبتنی بر درک پژوهشگر از دنیای واقعی است و بدون فرضیه وارد میدان می شود که مبتنی بر استقرای تحلیلی است، یعنی از میدان و دادهها شروع میکند و با حرکت در مسیر انتزاع بیشتر، به نظریه میرسد.

ساختار کلی روش زمینهای شامل عناصر، نمونهگیری، اعتباریابی، روش تحلیل اطلاعات و کدگذاری هستند. این روش از سه عنصر - الف - مفاهیم؛ - ب - مقولهها؛ و - ج - گزارهها تشکیلشده و در آن نمونهها باید مطابق اصول نمونه گیری نظری انتخاب شوند که فرایند گردآوری دادهها برای تولید نظریه است. در روش زمینهای، روند گردآوری تا زمان اشباع نظری ادامه می یابد، یعنی زمانی که پژوهشگر احساس میکند که گردآوری بیشتر دادهها کمکی به تکمیل مقوله نظری نمیکند.

سنجش اعتبار یابیعمدتاً از طریق باورپذیر کردن گزینشی، یعنی مستدل کردن متن با نقلقولهایی قابلقبول از پاسخگویان انجام میگیرد. همچنین، روش تحلیل اطلاعات د رتئوری زمینهای شامل پنج مرحله - الف - طرح پژوهش؛ - ب - گردآوری؛ - ج - مرتب کردن دادهها؛ - د - تحلیل دادهها؛ و - و - مقایسه با ادبیات بوده و فرایند کدگذاری عبارت از موارد: کدگذاری آزاد، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی میباشد.

مقدمه و بیان مسئله:

پژوهش در لغت به مفهوم به کنه مطلب رسیدن و واقع چیزی را به دست آوردن است

در تعریف دیگری پژوهش را یک فعالیت منظم و مدون میدانند که هدف آن کشف و گسترش دانش و حقیقت است

روش پژوهش، اساسیترین مقوله پژوهش است . چنانچه روشی متناسب با موضوع پژوهش انتخاب شود، کار تحقیق سریعتر و مطمئنتر انجام میشود. روش بیانگر شیوه دقیق نزدیک شدن به عالم برای فهم بهتر آن است

یکی از روشهای مطالعه، روش کیفی است. روش کیفی، روشی است که برای درک و تبیین پدیدههای پیچیده اجتماعی از دادههای کیفی، نظیر دادههای حاصله از مصاحبه، مشاهده مشارکتی، مستندات و... استفاده میکند

پارادایم کیفی ریشه در رویکرد پدیدارشناسی داشته و فردنگر و ماهتاًی طبیعتگراست و هدف اصلیاش درک حیات اجتماعی و معنایی است که افراد به زندگی روزمره خود میدهند

پژوهش کیفی درواقع هر نوع تحقیقی است که یافتههای آن با شیوههایی غیر از روشهای آماری و یا هرگونه کمی کردن به دست میآید. در مطالعاتی که خصلت کیفی دارند، دادههای اصلی اولیه به یکی از دو زبان، زبان فنی پژوهشگر و یا زبان روزانه پاسخگویان، تولید می شوند. این زبانها برای توصیف رفتارها، روابط اجتماعی، فرآیندهای اجتماعی، نهادهای اجتماعی و بهخصوص معناهایی که مردم به فعالیتهای خود و دیگران و همچنین به اشیاء و زمینههای اجتماعی میدهند، به کار میروند

تحقیق کیفی عبارت است از مجموعه فعالیتهایی چون مشاهده، مصاحبه و شرکت گسترده در فعالیتهای پژوهشی که هرکدام به نحوی محقق را در کسب اطلاعات دستاول، درباره موضوع پژوهش یاری میدهند. بدین ترتیب، از اطلاعات جمعآوری شده، توصیفهای تحلیلی، ادراکی و طبقهبندیشده حاصل میشود. درروش کیفی، دسترسی به اطلاعات، یعنی زندگی کردن با مردم موردپژوهش، یادگیری فرهنگ آنها، ازجمله مبانی ارزشی، عقیدتی و رفتاری، زبان و تلاش برای درک احساس، انگیزش و هیجانهای آنهاست. پژوهشگر کیفی، رفتار اجتماعی را به این دلیل درک میکند که خود را بهجای دیگران قرار میدهد

به پژوهش کمی1 "اثباتگرا"2 و به پژوهش کیفی، "پسااثباتگرا"3 نیز گفته میشود. پژوهش اثباتگرا، ریشه در این فرض دارد که جلوههای محیط اجتماعی، واقعیتی مستقل را تشکیل میدهند و در طول زمان و موقعیتها، به نسبت ثابتاند. پژوهش کیفی درواقع، هر نوع تحقیقی است که یافتههای آن با شیوههایی غیر از روشهای آماری یا هرگونه کمی کردن به دست آید. در مطالعاتی که خصلت کیفی دارند، دادههای اصلی اولیه به یکی از دو زبان، زبان فنی پژوهشگر یا زبان روزانه پاسخگویان، تولید میشوند. این زبانها برای توصیف رفتارها، روابط اجتماعی، فرایندهای اجتماعی، نهادهای اجتماعی و بهخصوص معناهایی که مردم به فعالیتهای خود و دیگران و همچنین به اشیا و زمینههای اجتماعی میدهند، بهکارمیروند

پژوهشگر کیفی، خود را بخشی ناگسستنی از دادهها میداند. در حقیقت، بدون مشارکت فعال پژوهشگر، دادهای وجود ندارد. برای پژوهشگر کیفی، واقعیت یگانهای وجود ندارد. هر ناظر و مشاهدهگری واقعیت را بهصورت بخشی از فرایند پژوهشی خلق میکند. واقعیت مبتنی بر ذهن است و تنها با ارجاع به یک ناظر موجودیت مییابد. پژوهش "پسااثباتگرا " ، ریشه در این فرض دارد که جلوههای محیط اجتماعی بهعنوان تفسیرهایی بهوسیله افراد ساخته میشود. این تفسیرها شکل گذرا و وابسته به موقعیت دارند. پژوهشگران مابعد اثباتگرا دانش را در درجه اول از طریق گردآوری دادههای کلامی با " مطالعه جدی و عمقی"4 موارد و عرضه این دادهها به استقرای تحلیلی فراهم میآورند

پژوهشگران کیفی بر نوعی تفسیر کلنگر تأکید میکنند. آنان واقعیتها و ارزشها را به صورتی تفکیکناپذیر و آمیخته با یکدیگر در نظر میگیرند. نکته مهم در خصوص روشهای کیفی این است که علاوه بر مستندسازی تجربه فردی، ایدئولوژی و ذهنیت، میتوان با آنها اطلاعاتی در خصوص ساختارهای اجتماعی و جنبشها و نهادهای اجتماعی ارائه کرد. برای مثال، متون روایتی مملو از اطلاعات جامعهشناختی هستند و بخش زیادی از شواهد تجربی به شکل روایت است

این روش بههیچوجه سادهتر از روش کمی نیست. کسانی که میخواهند از روشهای کیفی استفاده کنند، به این دلیل که تصور میکنند این روش، سادهتر از روش آماری است، دانش ناقصی دارند بر این اساس تئوری زمینه نیز جزئی از پژوهشهای کیفی است و از جمله روشهای کیفی جدیدی است که امروزه مورد توجه محققان و دانشپژوهان قرارگرفته است. ریشه این روش را میتوان در اندیشههای مکتب کنش متقابل نمادین و نظریات چارلز هورتون کولی و جرج هربرت مید جستجو کرد 

در این روش که متفاوت و متمایز از روشهای غالب پیشین است، با رویکردی نوین نسبت به تحقیق و پژوهش مواجه میشویم که معادلات پیشین در امر تحقیق را در هم مینوردد . نظریه زمینهای از روشهای کیفی به شمار میآید که توانسته به صورت فراگیر نظر پژوهشگران را به خود جلب کند و با طرح اصول و رویههای متمایز از روشهای پیشین افق جدیدی را پیش روی علاقهمندان به روشهای کیفی قرار دهد. منظور از نظریه زمینهای، نظریه برگرفته از دادههایی است که در طی فرایند پژوهش به صورت نظاممند گردآوری و تحلیلشدهاند.

در این راهبرد، گردآوری و تحلیل دادهها و نظریهای که در نهایت از دادهها استنتاج میشود، در ارتباط نزدیک با یکدیگر قرار دارند. پژوهشگر بهجای اینکه مطالعه خود را با نظریه از پیش تصور شدهای آغاز کند، کار را با یک حوزه مطالعاتی خاص شروع کرده، اجازه میدهد که نظریه از دل دادهها پدیدار شود. نظریه برگرفته از دادهها نسبت به نظریهای که حاصل جمع آمدن یک سلسله مفاهیم بر اساس تجربه یا تأملات صرف است، با احتمال بیشتری میتواند نمایانگر واقعیت باشد و ازآنجاکه نظریههای زمینه ای از دادهها استنتاج میشوند، میتوانند با ایجاد بصیرت و ادراک عمیقتر، رهنمود مطمئنی برای عمل باشند. با توجه به مباحث فوق هدف اصلی پژوهش حاضر به شرح ذیل است؟

-1 تئوری زمینهای چه کاربردی در تحقیقات اجتماعی دارد؟

-2 روش تحلیل دادهها، روش اعتبار یابی و روش نمونهگیری در تئوری زمینه ای بر چه مبنایی استوار است؟

مباحث نظری:

روش های کیفی وسیله ای برای ارزیابی حقایق سنجش ناپذیر درباره افراد تحت مطالعه پژوهشگران و نیز عناصر نمایانگر خصوصیات شخصیتی آنان هستند. درنتیجه، پژوهشگران میتوانند با فنون کیفی، در فهم و درک دیگران شریک شوند و با کشف ساختار زندگی مردم دریابند که آنها چگونه به زندگی خود و دیگران معنا می دهند. روش پژوهش روی انسانها بر چگونگی بررسی شرکتکنندگان تأثیر میگذارد، بهگونهای که اگر انسانها به صورت آماری مطالعه شوند خطر عدم تطابق با واقعیت برای نتایجی که ازنظر ریاضی دقیقاند، وجود دارد - سفیری،1387،ص - 27 یکی از این روشهای کیفی که امروزه در بسیاری از تحقیقات و پژوهشها، کاربرد بسیاری پیداکرده است روش گراند تئوری یا نظریه مبنایی است.

جالب آنکه حتی در درسهای روش تحقیق نیز توجه کمی به متون و بهویژه روایتها میشود. تحلیل روایتی متون نهتنها کمک میکند خصوصیات زبانشناختی داستان را بشناسیم، بلکه در پشت سطور این داستانها، اطلاعات جامعهشناختی زیادی نهفته است. به این دلیل و نیز به خاطر آنکه بیشتر شواهد تجربی به شکل روایتی است، باید آن را جدی گرفت 

چنین است که هر تحقیق کیفی، حتی مطالعهای که طراحی ضعیفی داشته باشد، میتواند اشارههای ارزشمندی را برای نظریهپردازی در خود داشته باشد بنابراین، روششناسی کیفی، ابزارهای لازم را برای توجه به معنا، قدرت و تعامل در حیات اجتماعی فراهم می سازد و قدرت عاملیت بیشتری به سوژههای مورد مطالعه در تحقیقات میبخشد

هر روش پژوهش، بر نگرش خاصی به انسان اشاره دارد. به زعم هالیس، روشهای تحقیق به انسان شناسی فلسفی خاصی اشاره دارند

بهبیاندیگر، یک روش تحقیق، یا بر ماهیت فعال انسان تأکید دارد یا بر ماهیت منفعل او؛ یا کنش انسانی را متأثر از عوامل اجتماعی میداند یا اندیشه انعکاسی فاعل یا فاعلان. روشهای تحقیق گویای این هستند که اندیشهها و رفتار انسان، در شکل واحدهایی فردی، عضوی از گروه، نهادها و اجتماعات تا چه اندازه تابع نیروهای اجتماعی یا تابع حالتهای درونی آنها هستند. رویکرد کیفی به تحقیقات اجتماعی که تأثیرپذیری زیادی از تعاملگرایی نمادی4 داشته است، محقق اجتماعی را ملزم به بررسی این مسئله میسازد که چگونه آنچه واقعیتی بیرونی و عینی در عالم به نظر میرسد، در حقیقت "برساختشده "است.