بخشی از مقاله
چکیده
ایجاز و اطناب از مهمترین نکات موثرسازی کلام بلیغ در ادبیات عرب و عجم است. برای هر کدام از این ها، زمینه هایی در کتاب های بلاغی می توان به دست آورد که با وجود یکسان نبودن همه ی آن ها، در اغلب موارد، اشتراکات چشم گیری را می توان مشاهده کرد. هدف این مطالعه بررسی این مهم؛ یعنی موارد ایجاز و اطناب در کتاب مجالس سبعه یا هفت خطابه ی مولوی و اغراض ثانویه ی آن ها بوده و به دنبال این است تا بیشتر معلوم نماید که آیا مولوی در کتاب هفت خطابه به ایجاز گراییده یا اطناب و چرا؟
نتایج به دست آمده از داده ها، معلوم نمود که مولانا جلال الدین بلخی، در کتاب مجالس سبعه ی خود، رویکرد اطناب را بر ایجاز ترجیح داده و به دلیل رعایت مقتضای حال و وضعیت مخاطبان خود تلاش نموده تا با این شیوه ی بلاغی بر آن ها تاثیر بیشتری گذاشته و آن ها را اقناعنماید. ضمناً از موارد اطناب، کاربرد دو مورد حشو ملیح و ایضاح بعد از ابهام، بر دیگر زمینه های اطناب پیشی گرفته است.
مقدمه
بدیهی است که تمام تلاش های زیباشناختی در هنر و ادبیات برای این است که هنرمند و سخنور بتواند با کمک آن ها، توجه مخاطب را به اثر خویش معطوف کرده و به عبارت دیگر، برای ادای هر معنایی، طرق و فنونی به کار گیرد تا مقصود خود را در هر مقامی به طریق خاصی تعبیر کند
شاعران که سال ها با واژگان و حروف زیسته و آن ها را پس و پیش و حذف و اضافه نموده اند طبیعتاً از ویژگی های بالقوه و بالفعل کلمات و عبارات به خوبی آگاه بوده و می دانند که چه کلمه یا عبارتی را در چه شرایطی به کار گیرند.
نیم نگاهی به آثار شاعران فارسی گو در این میان نشان می دهد که آنان در مقایسه با شاعران دیگر کشور ها، گوی سبقت را از همگنان خارجی خود ربوده و در منطبق ساختن مقصود با کلام و مقتضای حال زبردستی خاصی از خود نشان داده اند، این گونه کاربرد ها را که باید از شیوه های انتقال عاطفه به مخاطبان نامید به نوعی می توان مربوط به سبک خاص شاعران نیز به شمار آورد؛ با این باور، بررسی آثار مولانامخصوصاً، کتاب »مجالس سبعه ی« این نشان می دهد که او نیز با وجود افکار و حالات عرفانی و اعتقاد به این که » ما درون را بنگریم و حال را / نی برون را بنگریم و قال را« به بیان سخنان به مقتضای حال بی توجه نبوده و در این مورد ترفند هایی را به کار گرفته است.
بیان مساله و تبیین اهداف
سنجش خلاقیّت های شاعرانه به وسیله نقّادان ادبی، به طرق مختلف انجام می پذیرد، آن ها گاهی به بررسی کاربرد های دستوری و واژگانی شاعران توجه نموده و گاهی به نحوه ی کاربرد صور خیال و گاهی به موارد روحی - روانی می پردازند. یکی از هنرنمایی های شاعران و نویسندگان با طولانی گویی و یا با مختصر گویی صورت می گیرد؛ کنکاشی در کتاب مجالس سبعه ی مولانا نشان می دهد که ایشان در این مورد، کاملاً توانا بوده و با مهارت عمل نموده و باید ایشان را جزو سرآمدان در این زمینه به حساب آورد. از این رو » بررسی کتاب مجالس سبعه از منظر ایجاز و اطناب و نشان دادن اغراض ثانویه ی آن ها « هدف این مطالعه قرار گرفته است.
پرسش های تحقیق سوال اصلی این مطالعه عبارت است از این که:
کاربرد ایجاز و اطناب در کتاب مجالس سبعه ی مولوی چگونه است؟ سوالات فرعی که می تواند قابل طرح باشد این است که:
1. مولانا از میان انواع شگرد های اطناب بیشتر کدام ها را در این کتاب به کار گرفته است؟
2. از میان اغراض ثانویه ایجاز و اطناب، کدام یا کدام ها بیشترین بسامد را دارند؟
3. استفاده مولانا از این شگر ها، چقدر مقبول است؟
پیشینه ی پژوهش:
بررسی های به عمل آمده در این زمینه نشان می دهد که مطالعه ی خاصی در این زمینه در آثار مولانا علی الخصوص در کتاب مجالس سبعه وجود ندارد هر چند ایجاز و اطناب در آثار دیگر شاعران از جمله فروغ فرخ زاد و ... بررسی شده که به تعدادی از آن ها در ذیل اشاره می شود:
1. اطناب، شیوهمؤثّرِ بیان درشعرِ فروغفرّخزاد از خدابخش اسد الهی فصل نامه سبک شناسی سال 89
2. علوم بلاغی و اهمیت و سیر آن از سید رضا موسوی نشریه ی تربیت مدرس سال 71
3. کارکرد ساخت های هم پایه در قابوسنامه و تاثیر آن بر متون نثر فنی در آفرینش اطناب از سید محمد آرتا نشریه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال 94
روش شناسی، ابزار و جامعه ی پژوهش
این مطالعه یک تحقیق کیفی از نوع توصیفی B تحلیلی است که با ابزار کتابخانه ای و سند کاوی انجام و نسبت به جمع آوری داده ها اقدام شده است، جامعه آماری این مطالعه، کتاب مجالس سبعه و مقالات مربوط به مولوی و آثارش بوده و جامعه ی نمونه، صرفاً جملاتی است که در آن ها موارد ایجاز و اطناب وجود دارد.
یافته ها:
الف. ایجاز :
یکی از مهم ترین نکاتی که بر تاثیرگذاری کلام می افزاید، بحث ایجاز است. یعنی با حداقل الفاظ، حداکثر معنی را بیان کردن. اما شرط بلاغی آن این است که کوتاهی الفاظ به انتقال پیام خللی وارد نکند.البته ایجاز در همه حال پسندیده نیست چون به ایجاز مخل می انجامد.
