بخشی از مقاله
چکیده
امر به معروف و نهی از منکر در اسلام از فروعات دین و جزو واجبات است. در تعالیم متصوفه، مرید به عنوان شخصی که پیرو بیچون و چرای گفتار و رفتار شیخ است، باید ملتزم به دستورات وی باشد و امر و نهیهای او را گردننهد. با توجه به اینکه نحوه رفتار و گفتار پیر و مراد در تربیت مرید اهمیت دارد، در این پژوهش به روش تحلیلی-توصیفی و آماری، افعال امر، نهی و نفی کتاب کشفالمحجوب هجویری مورد بررسی قرار گرفته-است.
برای اخذ نتیجه بهتر، در چهار اثر عرفانی دیگر: کیمیایسعادت، رساله قشیریه، طبقاتالصوفیه و دیوانحافظ نیز برخی واژگان که مبیّن دیدگاه مثبت و منفی مؤلفان بوده بررسی و با کشفالمحجوب مقایسه گردیدهاست. دادههای پژوهش نشان میدهد، هجویری در این کتاب روش متعادلی را بهکار گرفته و در اغلب موارد از امر و نهی مستقیم پرهیز کردهاست، به طوری که شمار افعال امر و نهی در این کتاب بسیار اندک است و نسبت به سایر افعال بسامد چندانی ندارد. در مقایسه با سایر کتب نیز، همین ویژگی به مشاهده میشود و کشفالمحجوب در برابر کیمیایسعادت، که کتابی مبتنی بر بایدها و نبایدهاست، کمتر به این مقوله پرداختهاست.
1. مقدمه
مهمترین رکن جمله که ساختار آنرا از جهت امر و نهی و نفی و خبر روشن میکند فعل است. تعلیم و تربیت در عرفان و تصوف از ارکان مهم بوده، رابطه مرید و مراد بر همین اصل استوار است. در کتب عرفا و متصوفه درباره شیوههای سیر و سلوک مطالب فراوانی بیانگردیده، که حاکی از اوامر و نواهی است . هدف از نگارش این کتب تعلیمی، آموزش روشهای سلوک و تربیت مریدان طبق شریعت اسلام است، به همین جهت، بایدها و نبایدهایی که در دین مطرح است و شامل حلال، حرام، مباح، مکروه، مستحب میگردد، در تعالیم شیخ جای میگیرد، امّا نحوه انتقال پیام به مخاطب در تأثیرپذیری او اهمیت دارد.
امر و نهی دارای روشهای مختلف مستقیم و غیر مستقیم است که شامل: خطاب مستقیم و مؤکّد به صیغه اولشخص، خطاب غیر موکّد به صیغه دومشخص، نقل حکایاتی که شامل امریّات و منهیّات است، نقل غیر مستقیم از بزرگان دین و...است. در این پژوهش بر آنیم تا با بررسی افعال کتاب کشفالمحجوب، نسبت افعال امر و نهی را با یکدیگر مقایسه کرده، ببینیم مؤلف این کتاب از نظر تربیتی چه اصولی را مد نظر داشته و بیشتر به چه اموری امر کرده و از چه اموری نهی نموده است. مسلماً بیشترین بسامدها از آن افعالی است که اهمیت بیشتری در نزد هجویری دارند.
.1-1 سؤالات تحقیق
پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که هجویری به عنوان یکی از مشایخ تعلیمدهنده صوفیه، که کتابی در باره سیر و سلوک تألیف نموده، به شکل عملی از کدام روش امر و نهی بیشتر بهره گرفتهاست و آیا با اصول تربیت مرید آشنا بودهاست یا خیر؟ در این میان، پرسشهای فرعی دیگری نیز مطرح میشود که در پایان به آنها پاسخ داده میشود:
-1بسامد چه نوع افعالی در کتاب کشفالمحجوب بیش از سایر فعلهاست؟ -2بسامد افعال امر و نهی چه نسبتی با سایر افعال دارد؟
2.- 1فرضیّات تحقیق
1. افعالی که مربوط به انجام دادن کارهای واجب و نهی از حرام است بیشتر است.
2. افعال و امر و نهی دارای بسامد بسیار کمتری نسبت به سایر افعال است.
.3-1 پیشینه تحقیق
در جستوجوهای انجامشده، پژوهشی که شباهت به موضوع این مقاله داشتهباشد دیده نشد. پژوهشهایی درباره ساختار فعل و کاربرد افعال گوناگون در متون انجام گرفتهاست که بر انواع فعل از نظر ساخت یا پیشوند و پسوند، مرکّب و ساده، معلوم و مجهول و...نظر داشتهاند. تنها یک مقاله یافت شد که منحصراً به جملات امر و نهی ارتباط دارد. »
معصومه محمدی« در مقالهای با عنوان »بررسی و تحلیل نقش امر و نهی در آثار فارسی عین-القضات همدانی« ضمن برشمردن معانی اصلی و ثانوی امر و نهی، جملات امر و نهی را در آثار فارسی عینالقضات بررسی کرده و برخی افعال امری مثل: باش، گوش دار، بشنو، بدان و برخوان را از جهت این که حاوی چه پیامهایی هستند تحلیل نموده و در بخش دو، اغراض ثانوی امر و نهی را بیاننموده که شامل: توبیخ، تمنّی، تخییر، تعجب و شگفتی ، اهانت و ... است.
.4-1 روش تحقیق
برای این تحقیق، تمامی افعال امر و نهی کتاب کشفالمحجوب استخراج شده و پس از جدا سازی افعال امر و نهی، تعداد هر یک با دقت شمارش گردیدهاست. در مرحله بعدی، افعال نفی، که از مصدر همان افعال امر و نهی بوده، جداگانه شمارش شده و در برابر افعال عادی قرار دادهشده و تعداد آنها و نسبتها مقایسهگردیدهاست.
به دلیل فراوانی افعال و عدم امکان ذکر نمونه برای همه آنها، برخی افعال شاخص انتخاب شده و نمونههایی از جملات آنها ذکرگردیدهاست و بر اساس نتیجهای که از این کار به دست آمده، به تحلیل دادهها پرداخته شدهاست. برای این که نتیجه بهتری از این کار حاصل شود، برخی افعال مهم که دارای بسامد بیشتری بودهاند از کتب دیگر نیز استخراج و مقایسه گردیدهاست.
.2 بحث و بررسی
.1-2 فعل امر و نهی
در کتب بلاغی تعاریف تقریبا یکسانی از امر و نهی شدهاست. جلالالدّین همایی در تعریف امر نوشته است: »امر یعنی فرمودن و آن طلب کاری است، به طریق بزرگی و برتری. به عبارت دیگر، فرماندادن بزرگ به کوچک« - همایی، . - 148 : 1340جمله آخر این عبارت، برگرفته از تعاریف کتب پیشین است. رجایی در معالمالبلاغه مینویسد: »طلب حصول فعل، بر سبیل استعلا« - رجایی، . - 148 : 1340 تفتازانی نیز در کتاب خود، همین نکته »عن الاستعلاء« را بیان نموده است.
- 141 :1411 - جلیل تجلیل نیز درباره نهی میگوید: »نهی همان طلب است و درخواست، منتها نه درخواست فعل یک چیز، بلکه درخواست ترک آن، در واقع نهی همان امر است، امّا امر وارونه و معکوس. بنابراین، بسیاری از خصوصیات و خواص آنرا میپذیرد و از معنی اصلی خود به معانی فرعی کشیده میشود« - تجلیل، » . - 27 :1370نهی در اصل طلب نکردن و تحریم است« - شمیسا، . - 128 : 1373 در تعاریف امر و نهی، معمولاً بر برتری گوینده نسبت به مخاطب تأکید میشود. با وجود این، توانمی گفت این امر عمومیّت ندارد.
