بخشی از مقاله
چکیده:
در مقاله حاضر گذر از شیء به نشانه و موتیف را بهعنوان مقولهای مهم در معناشناسی و زایش معنا مورد توجه قرار میدهیم؛ مسئلهای که پژوهش حاضر میپردازد، بررسی آینه بهعنوان نشانهای معناساز و سپس بهعنوان تصویری تکرار شونده - موتیف - در دو دفتر شعر تنفس صبح و آینههای ناگهان قیصر امینپور و تأثیری است که این تصویر در زایش معنای شعر پایداری دارد.
با طرح این پرسش که در حال و هوای شعر جنگ و مقاومت، حضور شیء / ابژهای به نام آینه چگونه به نشانه تبدیل میشود و چه معناهایی را میآفریند و در نهایت چگونه بهعنوان موتیف کارکرد مییابد؟ نتایج پژوهش نشان میدهد در شعر پایداری قیصر امینپور، از میان کارکردهای آینه بهعنوان یک شیء/ ابژه ارجاع به کارکرد آینه در بدرقه مسافرانی که راهی پرخطر را در پیش دارند، پرتکرار است.
با ارتقای آینه از شیء به »نشانه« این ارجاع بیرونی معناهای بسیاری را تولید کرده و در نهایت به موتیفی تبدیل میشود که باور اصلی شعر مقاومت امینپور را انعکاس میدهد؛ این باور که مردان دلاور مدافع وطن و ارزشهای دینی و انسانی، مردانی با صفا، یکرنگ، یکدل و با نورمعنویتی خیرهکننده بودند که راه پرخطر را برگزیدند، آنها چه بازگشتند و ما با شادی به پیشوازشان رفتیم و چه پرواز، عروج و شهادت را تجربه کردند، در هر دو حال درخشش آنان بینظیر و خیرهکننده بوده است.
-1 مقدمه:
در مقاله حاضر گذر از نشانه به موتیف را بهعنوان مقولهای مهم در معناشناسی و زایش معنا مورد توجه قرار میدهیم؛ مسئلهای که پژوهش حاضر میپردازد، بررسی آینه بهعنوان نشانهای معناساز و سپس بهعنوان تصویری تکرار شونده - موتیف - در دو دفتر شعر تنفس صبح و آینههای ناگهان قیصر امینپور و تأثیری است که این تصویر در زایش معنای شعر پایداری دارد. با طرح این پرسش که در حال و هوای شعر جنگ و مقاومت، حضور شیء / ابژهای به نام آینه چگونه به نشانه تبدیل میشود و چه معناهایی را میآفریند و در نهایت چگونه بهعنوان موتیف کارکرد مییابد؟
موتیف اصطلاحی است که دامنه کاربردی وسیعی دارد از معماری، پیکرتراشی، نقاشی و نگارگری و تذهیب گرفته تا قالیبافی و فیلمسازی و آثار ادبی. این واژه را برگرفته از فعل لاتین Movere و اسم Motivus دانستهاند که هر دو به معنای حرکت کردن یا حرکت دادن به سمت جلو، برانگیختن و به فعالیت واداشتن است. موتیف در دو معنای کلی به کار رفته است: »در یک معنا ایده و موضوع مرکزی اثر هنری است؛ مثل موتیف منظره، ویرانی، عشق و ... و در معنای دیگر، عنصر یا ترکیبی از عناصر بصری است که در یک ترکیببندی تکرار میشود و در بیان هنرمند برجستگی و تمایز مییابد.
در فرهنگ اصطلاحات کادن نیز موتیف اینگونه تعریف شده است: »یکی از برجستهترین ایدهها در اثر ادبی یا بخشی از ایده اصلی است و ممکن است یک نشانه مخصوص یا یک تصویر مکرر باشد« - کادن، - 40 :1979 و در فرهنگ اصطلاحات ادبی بالدیک، موتیف یک موقعیت، واقعه، عقیده، تصویر و شخصیت نوعی است که در چندین اثر ادبی متفاوت یافت میشود - به نقل از تقوی و همکار، . - 12 :1388
گفتنی است که در مطالعات سبکشناسی موتیف بهعنوان یک عنصر تکرار شونده اهمیت دارد، چه در مطالعه سبک فردی، چه ژانر و چه سبک دوره، همچنانکه در مطالعات نقد ادبی نیز بهعنوان راهبرد مناسب برای تجزیه و تحلیل اثر ادبی مورد توجه بوده است؛ در این باره گفته شده »یک راهبرد تجزیه و تحلیلی مناسب در نقد ادبی، شناسایی موتیفها و مشخص کردن اثر متقابل درونمایهای آنهاست« - شافر، . - 307 :2005
درباب پیشینه پژوهش باید گفت، پژوهشهای چندی با موضوع موتیف و کارکردهای آن در داستاننویسی فارسی انجام شده است؛ ازجمله: »کارکرد موتیف در داستان« - سلاجقه، - 1383، »جستاری تحلیلی در کارکرد موتیفهای آشنا و آشنازدا در داستان کودک و نوجوان« - همو، - 1395، »موتیف و گونهها و کارکردهای آن در داستانها صادق هدایت« - دهقان و همکار، - 1390، »موتیف: بنمایه، تعاریف، گونهها، کارکردها و «... - پارسانسب، . - 1388 اما تاکنون پژوهشی که موتیف را بهعنوان مقولهای در معناشناسی و زایش معنای شعر مورد بررسی قرار دهد انجام نیافته و از جانب دیگر درباره شعر پایداری قیصر امینپور نیز پژوهشهای قابل توجهی انجام شده اما در هیچ کدام آینه بهعنوان یک نشانه و موتیف مورد پژوهش قرار نگرفته است.
روش تحقیق بدینگونه است که ابتدا دفترهای شعر تنفس صبح و آینههای ناگهان قیصر امینپور مورد مطالعه قرار گرفت و سپس شعرهایی که آینه در آنها تصویر کانونی و پرتکرار بود انتخاب شد و در مرحله بعد گذر آینه از ابژه به نشانه با توجه به حال و هوای شعر مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت و در پایان معناهایی که موتیف آینه در شعر مقاومت قیصر امینپور آفریده است، جمعبندی گردید.
-2 نشانه آینه و زایش معنا در تنفس صبح و آینههای ناگهان
در سرودههای تنفس صبح و آینههای ناگهان که گفتمان جنگ در آنها غالب است، در میان آتش و دود و خون و سرزدن به خانه آلالهها و مجلس سوگ کبوتران - امینپور، - 406 :1395، و در میانه شنیدن خبر مرگ باغ و خبرهای داغی که از باغ لاله میرسد - همان، - 342 و آنگاه که وضع هوا خراب است، آسمان همه جا ابری است، از سقف کاذب سربی باران زرد، باران شیمایی میبارد - همان، - 331، در سال صرفهجویی لبخند و بدل شدن لبخند ما به زخم - همان، - 249 و در عصر احتمال، در عصر شک و شاید، در عصر قاطعیت تردید - همان، - 275 چگونگی حضور ابژهای با ویژگیهای واقعنمایی، یکرنگی، درخشش، روشنی، صفا که مایه چشمروشنی است و در شادیها و عروسیها حضور پررنگ دارد، در ادب پایداری قابل تأمل است؛این که آینه چگونه به نشانه تبدیل میشود و چه معناها و احساساتی را انتقال میدهد جای درنگ و بررسی دارد.
1-2 آینه و رسم سفر
در شعر »رسم سفر«، ارجاع به جهان بیرون و آیین خداحافظی که با آب و آیینه به انچام میرسد، بهویژه آنگاه که مسافر راه پرخطری را در پیش دارد، کانون شکلگیری معناست.
