بخشی از مقاله
چکیده:
گردشگری جامعهمحوربهعنوان شکلی از گردشگری، از دههی 1970 میلادی همزمان با مطرحشدن مباحث مرتبط با مشارکت جوامع محلی برای دستیابی به توسعه پایدار،موردتوجهقرارگرفته است. زیرا این نوع گردشگری مبنا را بر توانمندسازی و مشارکت حداکثری جامعه میزبان گذاشته است.
بنابراین آگاهی از مفاهیم این نوع گردشگری، شاخصها و مدل برنامهریزی آن میتواند بسیاری از کاستیها و همپوشانیهای آن را با سایر انواع گردشگری تا حد زیادی مرتفع سازد. به همین دلیل این مقاله با استفاده از روش تحقیق مروری و بهرهگیری از ابزارهای اسنادی و کتابخانهای در قالب مرور منابع فارسی و لاتین و اشاره به تجارب مناطق مختلف جهان سعی در معرفی این نوع از گردشگری دارد.
یافته های تحقیق نشان میدهد که گردشگری جامعهمحور شکل نوینی از گردشگری در جهت ارتقا مشارکت و دخالت جوامع محلی در فعالیتهای گردشگری را مطرح نموده و میتواندبهعنوان روش مناسبی برای ارتقاء وضعیت معیشتی مردم محلی ایفای نقش نماید.
مقدمه:
درحالیکه گردشگری بر بازدید از مکانها و مردم متکی است اما گردشگری نمیتواند جدای از یک جامعه وجود داشته باشد.ازاینرو هم نقش گردشگری و هم نقش جوامع باید بهطورهمزمانموردتوجه قرار گیرند، زیرا هر تغییری در یکی، آن یکی را متأثر میسازد یعنی بر رویهم اثر متقابلی دارند. ازاینرو گردشگری یکی از مهمترین ابزارهای توسعه جامعه مخصوصاً در جوامع حاشیهای و پیرامونی مثل جوامع بومی، دورافتاده و روستایی است.
از دهههای 1950 و 1960 میلادی، جوامع نقطه مرکزی توسعه شدهاند تا مردم محلی در فرآیندهای تصمیمگیری دخالت داده شوند که از طریق رویکردهای برنامهریزی بالا به پایین این دخالتها کم شده بود. تا دهه 1980 میلادی دخالت جامعه در پروژههای مختلف توسعه روستایی تبدیل به یک ضرورت شده و ادبیات مربوط به گردشگری شروع به نمایش این بحث بهعنوان منبع اصلی پایدار در محصولات گردشگری سالم کرده است.
در طول دههی 1970 میلادی، - CBT - 1 بهعنوانعکسالعملی نسبت به اثرات منفی مدل توسعهای گردشگری انبوه بینالمللی پذیرفته شد . - Murphy, 1985 - در مرحله توسعه اولیه، بیشتر برنامههای CBT مرتبط با جوامع روستایی کوچک و حفاظت از محیطزیست از طریق اکوتوریسم بود. بااینوجود، این مفهوم به دامنه محصولات مختلف گردشگری - از قبیل فرهنگ محلی و فولکلور، خوردن غذا و صنایعدستی - و مدلهای ریاستی در سراسر جهان گسترش دادهشده است.
CBTمیتواند به راهی برای ایجاد صنعت گردشگری پایدارتر منجر شود CBT . - Blackstock, 2005 - نیازمند مشارکت مردم محلی در فرایندهای تصمیمگیری است. مشارکت و همکاری افراد محلی در گردشگری نسبت به سایر صنایع دارای اهمیت بیشتری است
فرض بر این است که طبق دیدگاه - 144 :2010 - Sebele باید به جوامع این اجازه داده شود تا مشارکتکنندگان و تصمیم سازان فعالی شوند تا از این طریق بیشترین منافع به دست جامعه برسد. محققین مدعی هستند که افراد محلی تنها در صورتی میتوانند بهعنوانمشارکتکنندگان فعال باشند که توسط دولت، بخش خصوصی و سازمانهای غیردولتی موردحمایت قرار گیرند تا توانایی انتقال مهارتها و دانش خود را داشته باشند.
این مهم تنها میتواند از طریق اعمال سیاستها و چارچوبهایی به دست آورده شود که پتانسیلهای جوامع محلی را به حداکثر میرسانند و درعینحال این اعتماد را به وجود آورند که منافع ناشی از گردشگری مهمتر از هزینههای آن است
در این مقاله هدف بررسی گردشگری جامعهمحور و توجه به مفاهیم و شاخصهای مهم مرتبط با آن است تا تصور و درک درستی از این نوع گردشگری به دست آید ازآنجاکه در بیشتر کشورهای درحالتوسعهمخصوصاً ایران، مناطق دورافتاده شهری و روستایی با چالشهایتوسعهای روبرو بوده و به همین دلیل توجه به فعالیتهای گردشگری که در چند سال اخیر موردتوجه بیشتری قرارگرفته است میتواندبهعنوان نوشدارویی برای بهبود وضعیت این جوامع بکار گرفته شود.
بنابراین در نظر گرفتن جامعه محلی بهعنوان سهم بران و ذینفعان اصلی از برنامهها و پروژهها و آمادهسازی شرایط برای مشارکت و دخالت آنها حائز اهمیت زیادی است. این مورد در بخش گردشگری میتواند با تأکید بر فعالیتهای گردشگری جامعهمحور نمود بیشتری پیداکردهو درعینحال که موفقیت طرحهای گردشگری را تضمین میکندمیتواندتحولات مهمی را در ابعاد مختلف توسعه پایدار در این دسته از مناطق فراهم کند.
-2 مبانی نظری
-1-2 تعریف و مفهوم گردشگری جامعهمحور
گردشگری جامعهمحور به دنبال دستیابی به توسعه پایدار استبهطوری که جوامع بتوانند شرایط زندگی خودشان را بدون آسیبرسانی به محیطزیست بهبود بخشند. CBT اهداف چندگانه و آرمانی دارد از قبیل دادن حق مالکیت و توانمندسازی جوامع، حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی، توسعه اقتصادی و اجتماعی و کیفیت بخشی به تجارب بازدیدکنندگان
به عبارت دیگر گردشگری جامعه محور، به دنبال توانمندی مردم، افزایش مشارکت ساکنان در فرآیند تصمیمگیری و توزیع درآمد گردشگری است
مفهوم گردشگری جامعه محور راه را برای تحقیق و توسعهی گردشگری با سایر جایگزینها مثل گردشگری حامی فقرا - PPT - 1، سود نوآوریهای گردشگری برای جامعه - CBTIs - 2 یا بنگاههای اقتصادی جامعهمحور - CBEs - 3 هموار کرده است. بهطور خلاصه میتوان گفت تمام این نوآوریها بر این موضوع توافق دارند که جامعه مقصد باید در برنامهریزی گردشگری و فرآیند مدیریت تصمیمگیری دخالت داده شود و این به سه دلیل است:
گردشگری، جامعهی مقصد را بهعنوان بخشی از محصول گردشگری در نظر میگیرد، جوامع محلی بهراحتی با تغییرات منطبق میشوند و گردشگری به باز شدن ذهن مردم محلی کمک میکند.
CBTبر اساس مشارکت فعال جامعه محلی پایهریزی میشود
از دیدگاه دانشگاهی، گردشگری جامعهمحور ابزاری جهت حفظ منابع طبیعی و فرهنگی، توسعه جامعه از طریق توانمندسازی و در ارتباط نزدیک با اکوتوریسم بوده و بنابراین گاهی اکوتوریسم جامعهمحور نیز نام میگیرد
. - 2002: 5 در تأیید این نگرش در سال 2002 میلادی - سال بینالمللی اکوتوریسم - ، بهطور رسمی برای اولین بار برای گردشگری جامعهمحور واژه - CBET - 4 استفاده شد . - Suansri, 2003: 14 - اگرچه در ادبیات گردشگری انگلستان، نوعی از گردشگری که فعالیتهای آن با مشارکت جامعه همراه است به اکوتوریسم ترجمه و CBT با توسعهی این مفهوم تبدیل به - CBST - 5 شده است . - Suansri, 2003: 13 - همچنین برخی نیز تعامل بین بازدیدکننده و مهمان از طریق یک مشارکت معنیدار برای هر دو که منافع اقتصادی و حفاظتی برای جامعه محلی و محیط داشته باشد را گردشگری جامعهمحور میدانند
CBTنوعی ازگردشگری جایگزین است
که سیاستهای توسعه گردشگری پایدار را به کار میبرد و بر روی اینکه چگونه جامعه مقصد میتواند بیشتر در بخش گردشگری فعالیت داشته و منافع بیشتری را از این طریق بدست آورد، تمرکز میکند. پاردایم تغییر از گردشگری انبوه به گردشگری جایگزین، نتیجه پیامدهای منفی توسعه گردشگری انبوه در مقصدها، بویژه در ملل کمتر توسعه یافته بود. این موضوع و گسترش جستجو برای پایداری موجب ظهور اشکال جدیدی از گردشگری از قبیل CBT شده است
-2-2 تاریخچه
بحث در مورد گردشگری جامعهمحور دارای جنبههای گوناگونی است که در اصل ریشه در خود صنعت گردشگری دارد . - Tosun and Timothy, 2003: 4 - ولی درهرحال گردشگری جامعهمحور و توسعهی پایدار ماهیتاً به هم مرتبط هستند زیرا از منابع طبیعی و فرهنگی مشترکی استفاده میکنند
در گردشگری نیز مانند تمامی صنایع وابسته به دانش، تعارضاتی از قبیل اینکه چه چیزی واقعی، قابلاعتماد، درست و یا طبیعی است وجود دارد. این تعارضات معمولاً تأکید فراوانی بر مسائل مادی، تصویر ذهنی، محصول و بهبود آن دارند زیرا گردشگری معمولاً محصول قابلمشاهده بازاریابی و تبلیغات فروش بهعنوان یک دانش بصری است که اکثراً برای ارضای نیازهای فرهنگی مشتریان غربی شکل دادهشده، درحالیکه تأمین خواستهها و فرصتهای مردم بومی در ارائه شخصیت و فرهنگشان را هم باید در نظر داشته باشد
باآنکه انواع جدید گردشگری مانند طبیعتگردی و گردشگری فرهنگی - البته نهفقط بهعنوان یک نگرش اخلاقی برای مصرفکننده بلکه بهعنوان یکی از بخشهای صنعتی با رشد فزاینده و محصولی خوب برای توسعه و بازاریابی - به دنبال تقویت مسئولیتهای اجتماعی و زیستمحیطی هستند، فشار بر منابع طبیعی که بهطور سنتی توسط مردم بومی استفاده میشوند را افزایش داده و باعث شکلگیری این سؤال شدهاند که حق مردم بومی در استفاده از این منابع چه میشود و چگونه منافعشان به صورتی تأمین و حقوقشان حفظ گردد تا تمایل به توسعهی گردشگری داشته باشند ؛ زیرا متأسفانه علیرغم رشد گردشگری در 50 سال اخیر، نهتنها جوامع محلی از این رشد سود نبرده بلکه از اثرات منفی گردشگری مانند تخریب منابع طبیعی و تغییرات نامتناسب در جوامع و فرهنگها نیز آسیب دیده اند
تقاضای محصولات گردشگری نیز طی چند سال اخیر تغییراتی کرده است. احتمالاً به دلیل افزایش آگاهی و دانش در قبال سایر فرهنگها و شیوههای معیشتی، گردشگران امروزه تمایل به افزایش تمایل با جامعه محلی دارند و آگاهی بیشتری نسبت به اثرات گردشگری در مقصدشان دارند. آنان در پی فعالیتهای متفاوت و یک پارچهای هستند که در ارتباط با جامعهی محلی باشد. حتی در بازار داخلینیز جوامع نسبت به اثرات حضور گردشگران آشنایی و آگاهی پیداکردهاند؛ بنابراین ما شاهد ظهور گردشگری جامعهمحور شدهایم
دستیابی به گردشگری پایدار کار سادهای نیست و به تغییر از گردشگری انبوه به گردشگری محلی بر اساس اقتصاد محلی و حداقل مصرف انرژی نیاز دارد. اگرچه گردشگری جامعهمحور سعی در پیادهسازی این تغییر دارد؛ نمیتواند آن را به شکل »واحهای پایدار در بیابان گردشگری انبوه ناپایدار« تصور نمود. این نوع از گردشگری نهتنها به ساکنین بومی فایده میرساند بلکه باعث پایداری زیستمحیطی با استفاده از محصولات بومی و تشویق فعالیتهای مانند پیادهروی در یک ناحیه کوچک - خود باعث کاهش مصرف انرژی میشود - نیز است. از طرفی مشارکت مردم محلی به آنها کمک میکند تا مدیریت بر پذیرش بیشازحد ظرفیت محیط داشته و از تأثیرات منفی بار اضافی بر محیط جلوگیری کنند .
همچنین این نوع گردشگری میتواند با تعریف برخی از فعالیتها به بهبود حفاظت و توسعه کمک کرده و فعالیتهای جدیدی را در یک ناحیه برای جامعه تعریف کند که مشوقی برای ارزیابی تلاشهای توسعه محصول، تعیین بازار و درک رقابت خواهد بود. در مواردی نیز با تأکید برافزایش ارزش فعالیتهای موجود، باعث افزایش درآمد جامعه محلی و مشوقی برای حفاظت از منابع است. گردشگری جامعهمحور با محوریت فعالیتهای کوچکمقیاس، طراحی محلی فعالیتهای اجرایی مناسب بازدیدکننده، جامعه میزبان و محیط میتواند بخشی از راهکارهای توسعهی پایدار و توانمندسازی جامعه باشد. بااینحال نباید ازنظر دور داشت که امکانپذیری این فعالیتها نیاز به ارزیابی چارچوبهای سیاسی و بازارهای پیچیده ملی، ناحیهای و بینالمللی دارد.
