بخشی از مقاله
چکیده
گردشگری علاوه بر اثرات گسترده اقتصادی از جمله، ایجاد فرصتهای شغلی، افزایش درآمد، بهبود سطح مبادلات و ...، موجبات توسعه اجتماعی و فرهنگی را نیز فراهم می کند. این امر باعث می شود جوامع محلی فرصت پرداختن به علایق و کشف استعدادهای خود را پیدا کنند و به تولید آثار هنری و ادبی میپردازند. هدف از انجام این تحقیق، بررسی ابعاد فرهنگی-اجتماعی توسعهی گردشگری و همچنین، چالشها و محدودیتهای موجود در این زمینه است.
روش تحقیق در این پژوهش، مطالعهی کتابخانهای و استفاده از کتب و مقالات متعدد میباشد. براساس مطالعهی انجام شده، گردشگری نقش بسزایی در رشد همه جانبهی جوامع و از جمله، توسعهی اجتماعی-فرهنگی آن دارد. توسعهی گردشگری تحولات عمیق اجتماعی-فرهنگی و تغییر برخی ارزشها و عناصر فرهنگ بومی در حوزهی زبان، پوشش، خوراک و مراسم سنتی را به دنبال دارد و به موازات آن موجب شکلگیری برخی ویژگیهای فرهنگی از قبیل بهبود آداب معاشرت، بالا رفتن سطح آگاهی اجتماعی و افزایش روحیهی احترام به دیگران میشود.
مقدمه و طرح مسأله
امروزه صنعت گردشگری، منفعت زیادی برای کشورهای فعال در این عرصه دارد و دارای ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی -فرهنگی است. توسعهی اقتصادی، مقدمهی توسعهی اجتماعی و فرهنگی جوامع است؛ زیرا، تا زمانی که توسعهی اقتصادی رخ ندهد و افراد در شرایط مالی مناسبی نباشند، توسعهی اجتماعی و فرهنگی روی نخواهد داد. گردشگری علاوه بر فواید سرشار اقتصادیاش که مهمترین بعد آن میباشد، جنبههای متعدد دیگری نیز دارد: ابعاد سیاسی، اجتماعی- فرهنگی و زیست- محیطی از جملهی این موارد هستند.
رشد اقتصادی، قدم اصلی برای دستیابی به سایر ابعاد توسعه، نظیر توسعهی اجتماعی و فرهنگی است و به عنوان هدف اصلی کشورهای در حال توسعه که دارای جاذبههای گردشگری نیز هستند، مورد توجه قرار دارد. مهمترین دغدغهی اقتصاد جوامع در حال توسعه، ایجاد فرصتهای شغلی برای جمعیت جویای کار است. یکی از این راهها، توسعهی اقتصادی با تکیه بر امکانات درونی مانند »گردشگری« است که در کشور ما ابعاد و زمینههای بسیاری دارد؛ نظیر تنوع اقلیمی و پوشش گیاهی، تعدد اقوام و فرهنگ و آداب و رسوم خاص. گردشگری به عنوان صنعتی که نیاز به مواد اولیه ندارد و بستر توسعهی آن در کشورمان فراهم است، راهگشایی برای ایجاد فرصتهای شغلی مناسب و رسیدن به شرایط اجتماعی مطلوب میباشد.
همچنین، گردشگری میتواند در مناطق روستایی کشور و نیز در مناطق عشایری که دامداری، شغل اصلی و رایج است، به عنوان فعالیتی دائمی یا فصلی مطرح شود. توسعهی اقتصادی، مقدمهی توسعهی اجتماعی و فرهنگی جوامع است؛ زیرا، تا زمانی که توسعهی اقتصادی رخ ندهد و افراد در شرایط مالی مناسبی نباشند، توسعه-ی اجتماعی روی نخواهد داد. زمانی که افراد برای تأمین نیازهای اولیهی خود با مشکل مواجه باشند، دیگر فرصتی برای اندیشیدن و خلق آثار ادبی و هنری نخواهند داشت و سعی میکنند تأمین نیازهای اساسی خود را در اولویت اول قرار دهند؛ بنابراین، توسعهی فرهنگی جامعه اتفاق نمیافتد.
در پی توسعهی اقتصادی -که به رفاه مادی و معیشتی انسان منجر میشود-رشد اجتماعی اتفاق میافتد که در این شرایط افراد جامعه، وضعیت بهداشتی، آموزشی و رفاهی برابری خواهند داشت و این امر، زمینه را برای توسعهی فرهنگی، در مرحلهی بعد مهیا میکند. گردشگری، تمام ابعاد زندگی بشر و از جمله »فرهنگ« جامعه را تحت تأثیر قرار میدهد؛ بنابراین، توجه به توسعهی اجتماعی-فرهنگی گردشگری اهمیت ویژهای دارد.
توسعهی فرهنگی، شرایطی است که بعد از توسعهی اقتصادی -یعنی زمانی که افراد از نظر رفاه اقتصادی دارای امنیت و آسودگی خاطر هستند- در جامعه رخ میدهد. پس در این وضعیت، فرصت پرداختن به علایق و کشف استعدادهای خود را دارند؛ بنابراین، خلاقیت آنها شکوفا میشود و به تولید آثار هنری و ادبی میپردازند. "منظور از توسعهی فرهنگی، ایجاد امکانات مادی و معنوی مناسب برای افراد جامعه به منظور شناخت بهتر جایگاه آنان و رشد و افزایش علم و دانش و معنویت انسانها و آمادگی برای تحول و پیشرفت و پذیرش اصول کلی توسعه، نظیر قانونپذیری، نظم و انضباط، بهبود روابط اجتماعی و انسانی و افزایش توانهای علمی و اخلاقی و معنوی برای همهی افراد جامعه است. توسعهی فرهنگی با تأکید بر هویت فرهنگی، بهینه-سازی شرایط فرهنگی و رشد کمی و کیفی، مسائل مربوط به خود را نوید میدهد و اخلاق و آداب و سنن جامعه را بهبود می-بخشد و بر رونق بازار فنون و تکنیک میافزاید
اهداف تحقیق
هدف از انجام این تحقیق، بررسی ابعاد اجتماعی-فرهنگی گردشگری و همچنین، چالشهای موجود در این زمینه است.
سوالات تحقیق:
-1ابعاد فرهنگی-اجتماعی توسعهی گردشگری کدام است؟
-2 چالشها و محدودیتهای توسعهی اجتماعی-فرهنگی در گردشگری کدام است؟
-3چه راهکارهایی جهت تقویت توسعهی اجتماعی-فرهنگی گردشگری وجود دارد؟
-4چه راهکارهایی جهت کاهش محدودیتهای توسعهی اجتماعی-فرهنگی گردشگری وجود دارد؟
روش تحقیق:
روش تحقیق در این پژوهش، مطالعهی کتابخانهای و استفاده از کتب و مقالات متعدد میباشد.
گردشگری و توسعهی اجتماعی-فرهنگی
توسعهی گردشگری در یک منطقه، علاوه بر مزایای اقتصادی بسیار، در بعد اجتماعی و فرهنگی نیز دستاوردهای زیادی در بر خواهد داشت: امروزه، در جوامع روستایی به دلیل کمبود زمین و تغییر سبک زندگی، جوانان به شهرها مهاجرت میکنند که اثرات اجتماعی و فرهنگی بسیاری را به بار میآورد. از جمله کاهش تولیدات کشاورزی، رشد حاشیهنشینی در اطراف شهرهای بزرگ، رواج مشاغل کاذب، افزایش جرم و جنایت، افزایش بیرویهی جمعیت در شهرهای بزرگ و کاهش جمعیت مناطق روستایی و شهرهای کوچک.
بنابراین، اگر در یک منطقه، گردشگری رونق داشته باشد، جوانان کمتری به فکر مهاجرت به شهرهای بزرگ میافتند، اثرات مهاجرت کاهش مییابد و روستاهای کمتری خالی از سکنه میشوند. همچنین، اگر برای ورود گردشگران به محیط، برنامهی مدونی وجود داشته باشد و اعمال و رفتار آنان کنترل گردد و نیز به گردشگران و جامعهی میزبان آموزش داده شود که چهطور با فرهنگ یکدیگر مواجه شوند، ورود گردشگران به محیط، میتواند سبب رشد و تعالی فرهنگ جامعهی میزبان گردد و به توسعهی فرهنگی آن بینجامد.
ورود گردشگران به جامعهی محلی، به معنای ورود فرهنگ و عقاید جدیدی است. بدین معنا که هر جامعهای شکل خاصی از آرایش، پوشش، غذاخوردن، حرف زدن و امثال آن را برای خود انتخاب میکند که با سایر جوامع متفاوت است. گاهی این رفتارها موردتوجه و تقلید افراد بومی قرار میگیرد و باعث تغییر یا تخریب فرهنگ اصیل منطقه میشود. " منظور از اثرات اجتماعی گردشگری، تغییراتی است که در زندگی مردم جامعهی میزبان و گردشگر رخ میدهد و این تغییرات بیشتر به سبب تماس مستقیم اهالی و ساکنان آن دیار و گردشگران صورت میگیرد. مقصود از اثرات فرهنگی، تغییراتی است که در هنر، عادات، رسوم و معماری مردم ساکن جامعهی میزبان رخ میدهد. این تغییرات، بلندمدتتر است و در نتیجهی رشد و توسعهی صنعت گردشگری رخ خواهد داد"
حضور گردشگران در یک منطقهی توریستی، سبب ایجاد تفرجگاهها و اماکن متعددی برای گذران اوقات فراغت میگردد که افراد محلی نیز میتوانند از آن استفاده نمایند. اگر فعالیتهای گردشگری به درستی هدایت شود و با نظارت انجام گیرد، اثرات مطلوبی بر ظاهر محیط میگذارد؛ مثلا میتواند شکل جدیدی از معماری بومی را به نمایش گذارد.
با ورود گردشگران به منطقه، عناصر فرهنگی جذابی چون آداب و رسوم خاص، باورها، سبک زندگی، معماری، خوراک، پوشاک و سایر جاذبهها که در هر نقطهای از جهان به شکلی خاص نمایان میشود، گردشگران را به سوی خود فرا میخواند. حضور گردشگران و استقبال آنان از این عناصر، عاملی در حفظ و صیانت از آنهاست؛ زیرا زمانی که برنامهریزان گردشگری شاهد علاقه و دیدار گردشگران از الگوهای فرهنگی باشند، توجه خود را بدان معطوف میکنند و در حفظ و نگهداری از آن میکوشند.
"این صنعت کمک می- کند که حفظ این یادبودها و الگوهای فرهنگی از نظر اقتصادی توجیهپذیر شود. در برخی از نقاط، گردشگری میتواند محرک احیای آن دسته از ارزشهای محلی و الگوهای فرهنگی شود که در حال نابودی است"
امروزه در کشورهای در حال توسعه به دلیل وجود قومیتهای مختلف، اختلافات فرهنگی و بهخصوص مذهبی بروز میکند. گردشگری میتواند با ایجاد ارتباط بین این اقوام، بهعنوان عاملی در ایجاد وحدت و همدلی عمل نماید و دلها را به هم نزدیک سازد. " گردشگری داخلی میتواند موجب گسترش یکپارچگی و همگرایی اجتماعی– فرهنگی در سطح کشور و تقویت وحدت و وفاق ملی گردد. گردشگری سعهی صدر، تعامل، تساهل و تحمل دیگران را بیشتر میکند"
این فعالیت قادر است که آثار فرهنگی مثبتی برای جامعهی میزبان داشته باشد. این فعالیت سبب رواج بسیاری از ارزشها و عادات پسندیده میگردد و به ایجاد نگرشهای مثبت و دید وسیعتر نسبت به موضوعات گوناگون در زندگی خانوادگی و جهان پیرامون افراد کمک میکند:
احترام و حفظ منزلت زن و ایجاد فرصت شغلی برای آنان، برقراری عدالت بین زن و مرد و همچنین، کمک مردان به زنان در انجام وظایفشان از جمله اثرات گردشگری در بهبود روابط بین اعضای خانواده است. "فعالیت جهانگردی در بسیاری مناطق و کشورها موجب نوسازی خانواده میگردد و سبب ایجاد روابط آزادانهی والدین با فرزندان میشود. جهانگردی، گسترش افقهای اندیشهی ساکنان کشورهای مقصد را از راه کاهش پیشداوریهایی با خصلت ملی میسر میسازد"
همچنین، جامعهی میزبان میتواند از منافع سرشار گردشگری در زمینهی معرفی فرهنگ خود بهرهمند شود و به رشد و بالندگی برسد. گردشگران میتوانند سفیران فرهنگی جامعهی محلی در شهر یا کشور خود باشند و اطرافیانشان را از وجود فرهنگ غنی میزبان آگاه سازند. "این اثر مانند تبلیغات برای گوهری است که هر جامعه آن را چون صدف در خود محفوظ میدارد. همچنین، گردشگری فرصتی برای ساکنان ایجاد میکند تا فرهنگ خود را مستقیم، بدون واسطه و به شکل واقعی به علاقهمندان عرضه کنند. این عمل باعث تقویت غرور و همبستگی جامعهی میزبان و افزایش حد تحمل آنان در برابر فرهنگ-های دیگر میشود"
حضور گردشگران در منطقه، با دیدار آنان از بازارهای محلی و خرید از صنایع دستی و هنرهای آنجا همراه است. استقبال گردشگران از صنایع بومی میتواند هنرمندان محلی را به انجام فعالیت خود دلگرم کند و خلاقیت آنها را افزایش دهد. "گردشگری، مخاطبان و شیفتگان جدیدی برای هنرهای محلی - بهویژه موسیقی، تئاتر و صنایع دستی - ایجاد میکند. همچنین، اثر غیرمستقیمی بر همهی تبلورها و تجلیهای هنری دارد"
فعالیتهای گردشگری در یک جامعه موجب توجه دولت و مسئولان محلی به آنجا میگردد و آثار و ابنیهی تاریخی از خطر تخریب مصون میمانند. این فعالیت موجب توسعهی فرهنگهای منطقهای، حفظ آداب و رسوم محلی و مراسم کهن آنان می-گردد و آنها را از خطر فراموشی نجات میدهد. همچنین، گردشگری باعث اشاعهی هنرهای سنتی و آداب و رسوم باستانی میگردد و علاقهمندی گردشگران به هنرهای نمایشی و مراسم جشن و پایکوبی افراد بومی، سبب تجدید حیات این مراسم میشود. "بسیاری از بناهای مذهبی یا باستانی به سبب جهانگردی یا ارزشی که مردم محلی برای آن قائلاند، از تخریب مصون ماندهاند. به همین سبب است که یونسکو برای اعتلای جهانگردی، به نجات آثار فرهنگی پرداخته است"
زمانی که گردشگر وارد منطقهی گردشگری میشود، با ساکنان محلی ارتباط برقرار میکند و از این کار ناگزیر است؛ زیرا برای تأمین نیازهای خود به بازار میرود، مکانی برای اقامت انتخاب مینماید، نشانی مکانهای دیدنی را از اهالی میپرسد و مواردی از این قبیل. بنابراین، گردشگر از ابتدای ورود خود به جامعهی محلی، با ساکنان بومی در ارتباط است و با آنها تعامل برقرار میکند. گردشگری فرصتی برای دو طرف - میزبان و مهمان - فراهم میکند تا با بینشها، عقاید، تفکرات و سبک زندگی یکدیگر بیشتر آشنا شوند و بتوانند از فرهنگ یکدیگر تأثیر بپذیرند و بر فرهنگ دیگری تأثیر بگذارند. "فرهنگ به عنوان نظام نمادهایی تلقی میشود که یک جامعه میآفریند و به کار میبرد تا خود را سامان دهد و به واسطهی آن، کنش متقابل را تسهیل کند و رفتارها را قاعدهمند سازد"
در صورت شکلگیری تعامل درست و منطقی بین گردشگر و جامعهی میزبان، شناخت بهتر و عمیقتری از مقصد برای گردشگران ایجاد میشود.
