بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این پژوهش شناخت تجربیات معمارانهی دورهی قاجار در ساخت حسینیهها میباشد؛ بنابراین سعی دارد با بررسی نمونههایی از حسینیههای این دوره، به این پرسشها پاسخ دهد که الگوی معماری حسینیههای قاجار متشکل از چه عناصر و مفاهیمی میباشد؟ و چه تفاوت ها و شباهتهایی با سایر حسینههای همعصر خود دارد؟ چه عواملی باعث هویتبخشی و تمایز حسینیهها از سایر ابنیه مذهبی شده است؟
برای این منظور، نمونههایی از شهرهای اردبیل، کرمانشاه و نائین - حسینیه مجتهد، معاونالملک و محمدیه - انتخابشدهاند . روش تحقیق توصیفی- تاریخی و رویکرد حاکم بر تحقیق کیفی میباشد و دادهها از طریق مطالعات میدانی و کتابخانهای جمعآوریشده است.
نتایج نشان میدهد این ابنیه به لحاظ تیپولوژی پلانی، اندامهای فضایی و گونهشناسی نماها در یکگونه جای نمیگیرند اما به لحاظ کارکرد و دورهی تاریخی و فناوری ساخت و اندامهای ساختمانی - مصالح و سازه - در یکگونه دستهبندی می شوند. همچنین عوامل هویتسازِ این ابنیه عوامل کالبدی، معنایی، زیباییشناختی، زیستمحیطی و فرهنگی-اجتماعی میباشد.
مقدمه
آیین و نمایش در فرهنگ ایرانی از دیرباز جایگاه ویژهای داشته و به پیروی از آن، بناهای جمعی در شهرهای تاریخی این مرزوبوم قدمت دارند. با بررسی تاریخچه این بناها مشاهده میشود که توجه به این بناها قبل از اسلام شروع گشته است و مجدداً بعد از اسلام و به طور رسمی از دوره صفویه آغازشده و در دوره قاجاریه بهویژه در عهد ناصرالدینشاه به اوج خود میرسد. بهطوریکه طبق نظرات محققان، دوره قاجار نقطه اوج و شکوفایی تعزیه و شبیهخوانی در طول تمام تاریخ اعصار ایران است
حماسه عاشورا بهعنوان یکی از مهمترین اتفاقات فرهنگی و مذهبی در جامعه شیعی تأثیر فراوانی بر ذهن مردم داشته و فضاهای شهری ویژهای را مختص به خود به وجود آورده است - رضایی قلعه، . - 64 :1393 حسینیهها در زمرهی اماکن مذهبی هستند که گویای باورها و عقاید شیعیان و تجلی کالبدی فرهنگ عاشورا و ارزشهای نهفته در آن هستند. این ارزشهای نهفته در حادثه عاشورا و ریشه کردن آن در باورها و عقاید مردم باعث شده تا حسینیهها جزء فضاهای ماندگار شهری محسوب شوند.
مطالعه تاریخی ابنیه مذهبی مانند حسینیهها در دستیابی به فرآیندی مبتنی بر ارزشهای مذهبی نقش مهمی را ایفا میکند. بااینحال تاکنون مطالعات اندکی در این زمینه صورت گرفته است. در فرهنگ شیعه، قیام عاشورا بهعنوان تجلی تفکری توحیدی از اهمیت خاص معنوی برخوردار است. بررسی مراسم سوگواری در ایام ماه محرم و مکانهای اجرای این مراسم در جوامع شیعهنشین نشان میدهد که این مکانها میتوانند تأثیر بسیار مهمی در هویت بخشی به معماری و شهرسازی این شهرها داشته باشند؛ بنابراین یکی از روشهای تجلی ارزشهای اعتقادی شیعیان در محیط کالبدی، شناسایی هرچه بیشتر و بهکارگیری اصول ارزشی حاکم بر آنها در تدوین مبانی نظری احداث این مکانهاست.
بخصوص این امر در رابطه با حسینیهها و تکایای ایرانی که بهعنوان فضاهای شهری، نه تنها در مقایسه با بلاد دیگر شیعهنشین - که در آنها مراسم سوگواری در فضای بسته ایجاد میشود - ، ساختار فضایی بافت های تاریخی شهرهای ایرانی را متفاوت میسازد، بلکه ازآنجاکه بهعنوان تنها فضاهای باز شهری با هویت مذهبی در فرهنگ شهرسازی مسلمین مطرح میباشند، از اهمیت ویژهای برخوردار میگردند
ازآنجاییکه دوران قاجاریه دوره اوج شکوفایی ابنیه مذهبی بشمار میرود و در این دوره توجه خاصی به حسینیهها شده است، هدف از این پژوهش شناخت تجربیات معمارانهی دورهی قاجار در ساخت ابنیه مذهبی - حسینیهها - می باشد. برای این منظور سه نمونه حسینیه از شهر اردبیل و کرمانشاه و نائین - حسینیه مجتهد و معاون الملک و محمدیه - بهعنوان نمونه موردی انتخابشده است.
پیشینه تحقیق
با توجه به اینکه ابنیهی مذهبی در دورهی اسلامی بخش مهمی از تاریخ معماری این مرزوبوم را تشکیل میدهند، بااینحال درزمینهی حسینیهها، تاکنون مطالعات اندکی صورت گرفته است که ازجمله آن میتوان به »حسینیهها و تکایا بیانی از هویت شهرهای ایرانی« در سال 1378 اشاره کرد که در آن به تحلیل ویژگیهای خاص حسینیهها و تکایای ایرانی تحت عناوینی از قبیل مفاهیم نمادین و کیفیت فضایی و بصری آنها پرداختهشده است
در پژوهشی تحت عنوان »بررسی مقایسهای حسینیههای دوره قاجار در مازندران و اصفهان« عوامل تأثیرگذار بر شکلگیری حسینیهها موردبررسی قرارگرفته است که این عوامل شامل: ویژگی های اقلیمی، فرهنگ و آدابورسوم منطقه، تأثیر سبک حاکم بر دوره میباشند و نتایج بهدستآمده حاکی از آن است که حسینیهها بیش از هر عامل دیگری متأثر از عوامل اقلیمی هستند و سایر ویژگیها نسبت به اقلیم تأثیر کمتری دارند - رضوی پور، . - 1392 در پژوهشی دیگر تحت عنوان »گفتمانی تحلیلی در ماندگاری حسینیهها بهمثابهکنش پذیریِ عملکردیِ فضاهای عمومی شهری در بازتاب باورها و آیینهای جمعی« به دلایل ماندگاری فضاهای عمومی شهری بهطور اعم و حسینیهها بهطور اخص پرداختهشده است
