مقاله گردشگری کشاورزی راهبردی برای توسعه منطقه دشمن زیاری

بخشی از مقاله

چکیده

از آنجا که بیشتر مزارع و باغات در روستاها قرار دارند گردشگری کشاورزی زیر مجموعه گردشگری روستایی به حس اب میآید که امروزه به عنوان راهبردی جدید و اساسی در توسعه و حفظ، روستا محسوب میشود. گردشگری کشاورزی ابعاد مهم اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی دارد، که میتواند سبب ایجاد تنوع درآمد، ایجاد فرصتهای شغلی، جلوگیری از مهاجرت، حفظ محیط زیست و ... شود.

منطقه دشمن زیاری از توابع شهرستان ممسنی در استان فارس با وضعیت توپوگرافی متشکل از تپه و ماهور، آب و هوای کوهستانی، منابع آبی، جنگل، کشاورزی، باغداری، دامپروری و دام چرانی، پرورش ماهی، پرورش طیور و زنبورداری پتانسیل غنی برای گردشگری کشاورزی دارد.

برای گردآوری اطلاعات در جهت انجام پژوهش حاضر که از نوع کاربردی و به شیوه توصیفی است از دو روش اسنادی و میدانی استفاده شده است. هدف از این پژوهش بررسی و معرفی جاذبههای اقتصادی گردشگری منطقه همچون؛ کشاورزی، باغداری، دام چرانی، زنبورداری، پرورش ماهی و زنبور عسل است.

بررسیهای میدانی نشان داد منطقه بکر دشمنزیاری پتانسیل غنی برای گردشگری کشاورزی دارد که این جاذبه های اقتصادی میتواند نقش مهمی در جهت توسعه منطقه داشته باشد لذا این ظرفیتها به صورت بالقوه باقی ماندهاند که بایستی بالفعل شوند.

طرح مسئله

باغهای غوره، کوچه باغها، حصارهای سنگی با پرچینی از شاخههای انگور، کومهها، کپرها، کوه تاسک با قله برفیاش، مزارع دو رنگ گندم بر شیب تپهها، چلتوکهای برنج در میان درهها و حاشیه باریک رودخانهها، زنبورداری در دامنههای پر از گل و بوته، پرورش ماهی در کنار رودخانهها و چشمههای زلال، الاغ سواری، سایه خنک درختان بلوط، گوجه فرنگی و خیار سبز تازه در صیفی کاریها و .... گوشهای از جاذبههای متنوع منطقه دشمنزیاری هستند.

منطقه دشمنزیاری با آب و هوای کوهستانی و توپوگرافی تپه ماهوری یکی از چهار بخش شهرستان ممسنی در استان فارس است که از شمال به شهرستان سپیدان، از جنوب به بخشهای کوهمره نودان و قائمیه، از غرب به نورآباد و از شرق به شهرستان شیراز محدود میشود. به دلیل توپوگرافی منطقه، اهالی بیشتر به باغداری، پرورش دام و طیور میپردازند. با توجه به جاذبههای طبیعی که انواع محصولات در آنها تولید میشود همچون غوره که محصول ارگانیک و خاص این منطقه است. میتوان گفت این منطقه ظرفیت بسیار بالا و غنی در زمینه گردشگری کشاورزی دارد. در نواحی روستایی این ظرفیتها به شکل سنتی و بالقوه باقی مانده اند که بایستی بالفعل شوند و با کمی خلاقیت و مدیریت از آنها در جذب گردشگر استفاده کرد.

گردشگری کشاورزی صنعتی که از یک طرف بعد تفریحی و گردشگری و از طرف دیگر بعد اقتصادی دارد. گردشگری کشاورزی که شاخه ای از گردشگری روستایی است در کشورهای مختلف به شیوههای متنوع و متفاوت ظهور پیدا کرده است. کشور ایران با توجه به اقلیم چهار فصل و تنوع محصولاتش، زمینه مناسبی برای گردشگری کشاورزی دارد. بویژه که از روزگار قدیم محصولات کشاورزی برای ایرانیان حرمت و تقدس داشته است، در هنگام برداشت محصول با برگزاری آداب و رسومی به شکرانه این نعمت پروردگار را سپاس کرده و جشنهایی برگزار میکردند. امروزه همان جشنها با نام جشنواره و فستیوال نقش مهمی در جذب گردشگر دارند.

گردشگری کشاورزی شامل آن بخش از فراوردههای گردشگری است که بطور مستقیم با محیط زیست، محصولات زراعی یا اقامت در مزرعه مرتبط است. گردشگری کشاورزی مفهومی گسترده دارد که جشنها، موزهها، ارائه محصولات و سایر جاذبهها و رویدادهای فرهنگی را نیز شامل میشود. اهداف گردشگری کشاورزی ایجاد درآمد بیشتر با استفاده از منابع کشاورزی برای مقاصد تفریخی به منظور توسعه کشاورزی و بهبود معیشت کشاورزان است

گردشگری کشاورزی از جمله راهبردهایی است که در چند دهه اخیر برای متنوع کردن اقتصاد و توسعه روستایی مطرح شده است. اکثر کشورهای جهان گردشگری کشاورزی را برای توسعه اقتصادی و اجتماعی، احیاِ و بازسازی نواحی روستایی مورد توجه قرار دادهاند

تا کنون مقالاتی در مورد گردشگری کشاورزی نگاشته شده همچون؛ جوان و سقایی - 1383 - مقاله کشاورزی و گردشگری رهیافتی برای کسب درآمد مازاد.

کریمی - 1393 - مقاله ای در مورد کارآفرینی گردشگری کشاورزی راهبردی نوین برای توسعه روستایی. اما در مورد ظرفیتهای گردشگری کشاورزی در منطقه دشمن زیاری تا کنون تحقیق مستقلی انجام نشده است چرا که منطقه ای ناشناخته و بکر است. این پژوهش گوشهای از پایان نامه اینجانب با عنوان ارزیابی ظرفیتهای تاریخی-گردشگری منطقه دشمن زیاری است سعی دارد به بررسی و معرفی جاذبههای اقتصادی گردشگری روستایی منطقه همچون؛ کشاورزی، باغداری، دامچرانی، زنبورداری، پرورش ماهی، پرورش طیور و زنبور عسل به عنوان راهکاری برای توسعه منطقه بپردازد.

این پژوهش از نوع کاربردی به شیوه توصیفی است که برای گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی - مقاله و کتاب - و میدانی - تهیه عکس و بازدید - استفاده شده است. بنابراین در پژوهش حاضر ابتدا به مبانی نظری گردشگری کشاورزی سپس معرفی منطقه دشمنزیاری و جاذبههای اقتصادی آن و در نهایت به ارائه پیشنهادات و نتیجه گیری پرداخته میشود.

مبانی نظری

گردشگری کشاورزی را اقامت در مزرعه، کمپ، منزل کشاورز، بازدیدهای آموزشی، صرف وعدههای غذایی، فعالیتهای تفریحی، فروش محصولات مزرعه و نیز مجموعهای از خدمات و تسهیلات رفاهی و اقامتی تدارک دیده شده برای گردشگران بوسیله کشاورزان میدانند، تفاوت آن با دیگر انواع گردشگری روستایی را فراهم شدن اقدامات پذیرایی و تسهیلات رفاهی گردشگران به وسیله کشاورزان بر میشمارد. گردشگری مزرعه در میان خانوارهای کشاورز به عنوان مکمل و جایگزین فعالیتهای اقتصادی رواج دارد. افزون بر آن گردشگری مزرعه، ابزاری نیز برای حفاظت از چشماندازهای سنتی است

ماهیت سنتی مزارع نقش مهمی را در توسعه گردشگری ایفا می-کند به گونهای که با برانگیختن حس نوستالژی، علاقه گردشگران را به دیدن، تجربه کردن شیوههای سنتی این مزارع افزایش میدهد

گردشگری مزرعه محور برای بازدید کنندگانی که به دنبال مهمان نوازی روستایی و دسترسی به به طبیعت، گشت و گذار و تجارب فرهنگی هستند زمینه تجربه فراهم میکند و از طرف دیگر به کشاورزان کمک میکند تا پویایی و دوام کشاورزی را حفظ کنند و اقتصاد خود را تنوع بخشند

امروزه کاهش توانایی کشاورزی برای تولید و درآمد کافی سبب شده بسیاری از کشاورزان مزارع خود را بفروشند، به شهرها مهاجرت کنند و شغل دیگری پیدا کنند و یا به دنبال راههای اقتصادی جایگزین و منبع درآمد جدید و تنوع بخشیدن به اقتصاد محلی برای حفظ مزارع خود باشند. این راهبردها میتواند شامل گسترش اندازه مزارع، تولید تخصصی، اشتغال غیر کشاورزی و یا متنوع سازی مزارع از طریق کارآفرینی و توسعه کسب و کارهای روستایی و کشاورزی باشد

گاهی تک محصولی بودن سبب معروفیت یک روستا و جذب فراوان گردشگر را سبب میشود. روستاهای تک محصولی روستاهایی هستند که در تولید و ارائه یک محصول تجربه و تخصص دارند، می-توانند به گردشگران خدمات ارائه دهند همچون غوره در دشمن-زیاری استان فارس، چای در گیلان، گل محمدی در میمند فارس و قمصر کاشان، زعفران در خراسان. توسعه گردشگری در این مناطق دو مزیت دارد؛ یکی حذف واسطهها و دوم مصرف مستقیم محصولات کشاورزی.

برای گردشگری کشاورزی چهار عنصر اصلی باید وجود داشته باشد:

-1کشاورز - کشاورز پذیرایی از مهمانان و خدمات مورد نیاز را ارائه میدهد -

-2مزرعه - مزرعه باید ویژگی و جذابیت خاصی داشته باشد و یا به محصول خاصی معرف باشد -

-3روستا - روستا خارج از شهر است، با امکانات کم اما سنتی وکشاورزی و محیط زیست و فرهنگی غنی -

-4گردشگران کشاورزی

به طور کلی گردشگری کشاورزی به عنوان شیوه تحریک کننده رکود اقتصادی در نواحی روستایی در نظر گرفته میشود که آثار آن در نواحی روستایی به شرح زیر میباشد:

-گسترش بهرهبرداری از مزرعه؛ -نوآوری در نقدینه سازی و کسب درآمد مازاد؛

-افزایش مصرف کنندگان جدید محصولات کشاورزی؛ -درک و توجه بیشتر به اهمیت نگهداری زمینهای مورد استفاده؛

-کسب درآمد برای اعضای خانوار کشاورز و دیگر کسانی که در مزرعه کار نمیکنند؛

-تشویق کشاورزان به ادامه کشاورزی با وجود آنکه بازارها بطور فزایندهای رقابتی است؛

-کمک به احیا و توسعه سنتها، هنرها و صنایع محلی؛

-افزایش و احیاء نمادهای محلی برای جلب توجه بازدیدکنندگان؛

-افزایش استفاده از محصولات محلی و خدمات محلی؛

-پیشرفت و بهبود فرهنگ، ارتباط و درک درون منطقهای؛

-نیازمندی به مدیریت محیطی سالم برای چشمانداز روستایی؛

-افزایش آگاهی و اطلاعات پیرامون کشاورزی؛

-تدارک فرصت برای مدیریت بحرانهای اقتصادی کشاورزی؛

-افزایش طولانی مدت برای تجارت کشاورزی

معرفی منطقه دشمن زیاری

منطقه دشمنزیاری با وسعت 963/7 کیلومتر مربع با موقعیت ریاضی بین طول جغرافیایی 51 تا 52 شرقی و عرض جغرافیایی 29 تا 30 شمالی در شمال شرق شهرستان ممسنی واقع شده است،که از جهت شمال به شهرستان سپیدان، از جهت شرق به شهرستان شیراز، از جهت جنوب غرب به شهرستان کازرون و از طرف غرب به بخش مرکزی شهرستان ممسنی منتهی میشود.

این منطقه با 10000 نفر جمعیت متشکل از دو دهستان به عناوین دشمنزیاری با مرکزیت روستای بنهدروازه یا دولتآباد و مشایخ با مرکزیت روستای مشایخ میباشد. 52 آبادی دارای سکنه دارد، 21 آبادی در دهستان مشایخ و 31 آبادی دیگر در دهستان دشمنزیاری واقع شده است. روستاها عمدتا کم جمعیت با توجه به عوامل محیطی، قومی، فرهنگی و با فاصله زیاد از همدیگر در تپه ماهورها، درون درهها و دامنه ارتفاعات استقرار یافتهاند، بطور کلی عوامل آب و هوایی و ناهمواریها، نظام اجتماعی، نوع اقتصاد و معیشت، عوامل قومی، مذهب، آداب و سنن بصورت متقابل بر نحوه استقرار و زیست سکونتگاهها تاثیرگذار بوده است

از لحاظ ویژگیهای محیطی منطقه دشمنزیاری متشکل از تپه ماهورها و مناطق کوهستانی است، و عموما روستاها در دامنهها استقرار یافتهاند. به گونهای که شغل بیشتر مردم دام چرانی و باغداری است. کشاورزی در حد رفع نیاز خود روستائیان است به گونهای که برای کشت گندم از تپهها و برای کشت برنج از حواشی باریک رودخانهها در درهها استفاده میکنند. همچنین به دلیل توپوگرافی منطقه جادهها به صورت پر پیچ و خم هستند.

برای رسیدن به منطقه زیبای دشمن زیاری از شیراز دو مسیر پیچ در پیچ از میان جنگلهای بلوط و کوهها و یک مسیر از بخش مرکزی ممسنی وجود دارد مسیر اول از جاده شیراز به سپیدان بعد از شول سنگر فرعی در سمت چپ دارد که از این مسیر وارد بخش وَر اَفتو - رو به آفتاب - شده . مسیر دوم از جاده شیراز به بوشهر بعد از خان زنیان سمت راست وارد فرعی شده که در ابتدای این مسیر دریاچههای زیبای هفت برم هستند و با عبور از جنگل های در هم تنیده بلوط وارد بخش نِسَه - رو به سایه - شده. مسیر سوم از طرف بخش مرکزی شهرستان ممسنی است که با عبور از شعب بوان، صحنه رویایی و به قول جغرافیدنان مسلمان یکی از چهار بهشت گمشده جهان اسلام است و وارد خاک دشمن زیاری شده.

ارتفاعات واقع در این محدوده جزو سلسله جبال زاگرس میباشند که به تبعیت از چین خوردگی زاگرس جهتی شمال غربی-جنوب شرقی دارند، ارتفاع از سطح دریا بین 1500 تا 2930 متر که در قله ارتفاعات جنوب غرب - کوه تاسک - متغیر است. آب و هوای این محدوده تحت تاثیر تودههای هوایی که از سمت غرب و جنوب غرب به کشور وارد می شوند و بعضا در فصول سرد توده هوای قطبی دریایی که از شمال کشور به این سمت نفوذ مینمایند قرار دارد و از لحاظ بارندگی از وضعیت مناسبی برخوردار است به گونه ای که بعد از شهرستان سپیدان بیشترین بارندگی استان در این محدوده ریزش مییابد، اقلیم آن از نوع مدیترانهای تا نیمه مرطوب میباشد، - محیط زیست، - 96-6 : 92 نزدیکی به دریا موجب تغذیه توده هواها از نظر رطوبت میشوند. واقع بودن در دامنههای کوهستانی، امکان صعود هوای مرطوب را فراهم میکند و موجب بارندگی مناسب و نسبتا زیاد میشود و علاوه بر این تنوع اکوسیتمها را در منطقه افزایش میدهد 

کوههای بلند دشمن زیاری عبارتند از: کوه تاسک با ارتفاع 3150 متر بلندترین کوه منطقه دشمن زیاری می باشد و تا خرداد ماه قله-اش برف دارد. کوه نار با ارتفاع 2700 متر و کوه شازکی به ارتفاع 2600 متر که نسبت به کوه تاسک شیب کمتری دارند اما پهنا و درختان بیشتری دارند

ریزشهای جوی مناسب، کوهستانی بودن و وجود سازندههای آهکی آسماری و رسوبات دریاچهای، منطقه را از نظر آبهای سطحی در وضعیت نسبتا خوبی قرار داده است و عموما آب مورد نیاز فعالیتهای کشاورزی آبی از این طریق تامین میشود - تکم، :1385 4و. - 1/3 آبهای سطحی منطقه در قالب آبشار - آبشار حسنی پاچر و پاقلعه - ، رودخانهها - دِه گِردو، بَوا، تیکِل، بالمینگون، شور، فهلیان - ، هاچشمه - سَر اِو رو، کریکَک، سیرمَه و ... - و نهرها خودنمائی میکند.

در منطقه دشمنزیاری نزولات جوی بستر مناسبی برای حیات جانوری و ایجاد سایت جنگلی و مرتعی از گونههای مختلف گیاهی را فراهم نموده است - بلوط، زبان گنجشک،بَنیو، کِیکُم و ... - . انواع گونههای گیاهی، درختی و درختچهای منطقه با شرایط ارتفاعی و جوی تغییر کرده که کدام از ارزش خوراکی، داروئی، صنعتی و علوفهای بالایی برخوردار میباشند.

منطقه دشمنزیاری در گذشته به نام تیرمردان معروف بوده که متاسفانه تاریخ آن بسیار مبهم است و اطلاعات چندانی از این سرزمین در دست نیست. طبق گفته جغرافیدانان مسلمان همچون ابنخردادبه، ابنبلخی و ... نام این منطقه تیرمردان بوده است و آبادیهای معروف آن: دیهگوز، حراره، کرکان و ... بوده است. طوایف پهونده، بلمینی، کرکانی، گلگونی تا دوره صفویه ساکنان سرزمین تیرمردان بودهاند. گویا این طوایف به دلایلی از این منطقه کوچانده و پراکنده شدند. و وجود آثار چند شهر سوخته در منطقه نشان می-دهد، آبادیهای تیرمردان در آتش سوخته است.

در نهایت ایل دشمنزیاری از اصل طایفه خود جدا شده و به همراه سه ایل دیگر ممسنی در اواخر دوره صفویه به این منطقه کوچ کرده و نام خود را بر این منطقه گذاشتند. مرزهای جغرافیای دشمنزیاری یا همان تیرمردان قدیم بسیار گستردهتر از مرزهای کنونی بوده است که شامل شعب بوان، بخشی از دشت شاهان جاوید، قلعه سفید و بخشی از سپیدان میشده است اما در طی ادوار مختلف تاریخ این مرزها تغییر پیدا کرده است و هر قسمتی از آن به بخشی دیگر تعلق گرفت. مردم این منطقه همگی لر زبان و بر مذهب شیعه دوازده امامی هستند که اعتقاد مذهبی محکمی به کره حضرت عباس دارند.