بخشی از مقاله
چکیده: نجوم یکی از قدیمی ترین دانش های بشری است که به عنوان گرایشی از علوم در نظر گرفته می شود. با توجه به ماهیت بین رشته ای این علم، در کشورهای مختلف جهان، از ماهیت جذاب نجوم در راستای آموزش مباحث مختلف استفاده می شود. در ایران، مباحث نجومی در قالب دوره های عمومی ارائه میشود. در این میان معلمان نقش اصلی را در انتقال صحیح مفاهیم بر عهده دارند. این مقاله ضمن ارائه گزارشی از دوره ی ضمن خدمت نجوم به معرفی، ضرورت و نحوه ی برگزاری آن می پردازد.
مقدمه
امروزه فرایند جهانی شدن، راه را به سوی جامعه ای دانش مدار میگشاید که در آن دانش و اطلاعات محور رشد و توسعه هر جامعه ای خواهد بود. بدیهی است رویارویی با چالش های جوامع دانش مدار، نیازمند بازنگری و طراحی مجدد نظام های آموزشی و فرایند آموزش است ] ٌ.[ در کنفرانس های جهانی آموزش و پرورش، به ویژه در سال های اخیر، آموزش، کلید عبور از قرن بیست و یکم قلمداد شده است. موفقیت هر نظام آموزشی نیز در حدی تعیین کننده ای به دانش و مهارت های حرفهای معلم بستگی دارد. از این رو می توان گفت، معلم مهم ترین عنصر نظام آموزشی در فرایند یاددهی- یادگیری و معمار اصلی نظام آموزش است.
معلم در گذشته، تنها یک وظیفه داشت و آن تربیت و نهادینه کردن افراد متعلق به یک کشور بود؛ در حالی که امروزه، وظیفه اصلی معلم تبدیل فرد به شهروندی جهانی است]ٍ. [ در عصر جهانی شدن، پیشرفت های پدید آمده، تغییرات زیادی در نحوه آموزش پدید آورده است. آموزش از شکل سنتی خارج شده و یادگیری در تمام عمر مطرح است. امروزه آموزش های رسمی ارائه شده، برای رفع نیازمندی های فرد در تمام عمر کفایت نمی کند .
به سبب تغییر حجم اطلاعات و توسعه دانش، آموزش باید در تمام عمر ادامه یابد]َ.[ طراحان نظام های آموزشی بر این نکته تأکید می - ورزند که می توان با به کارگیری ابزارهای اطلاعاتی روزآمد، قابلیت ها و شایستگی های متناسب با نوآوری ها را در معلمان به وجود آورد. در آرمان هایی که از سوی صاحب-نظران برای نظام های تعلیم و تربیت مطرح می شود، از معلم به عنوان نقطه اتکای هر تغییر و تحولی یاد می شود ]ُ .[
بنابراین موفقیت یا عدم موفقیت در ایجاد تحول در نظام های آموزشی منوط به توانمندی ها و قابلیت های حرفه ای معلمان است، که مجریان اصلی برنامه در محیط واقعی هستند. لذا توجه به آموزش ضمن خدمت دبیران با توجه به چالش های جدید امری ضروری است. آموزش ضمن خدمت دبیران نوعی کوشش نظام دار است که هدف اصلی آن عبارت است از هماهنگ و همسو کردن آرزوها، علایق و نیازهای آتی افراد با نیازها و اهداف سازمان در قالب کارهایی که از افراد انتظار می رود.
آموزش ضمن خدمت به هر صورت که اجرا شود کوتاه مدت - بلند مدت- حضوری - غیر حضوری، در صورتی که مبتنی بر نیازها و پیش دانسته های کارکنان باشد، باعث بهبود شاخص بهره وری و افزایش کمی و کیفی تولید و خدمات خواهد شد]ِ.[ امروزه آموزش و راهبردهای نوین آن در خدمتند تا مفاهیم علوم در قالبی ساده و قابل فهم برای همگان- از یک دانش آموز یا دانشجو تا یک شهروند عادی - بیان شوند.
در نتیجه، آموزش از محیط های رسمی آموزشی فراتر رفته و حتی در زندگی روزمرهی یک دانش آموز و به طور کلی یک شهروند جایگاه ویژه ای پیدا کرده است؛ به گونه ای که متخصصان علوم مختلف در کشورهای پیشرفته در کوششند تا با بهرهگیری از اصول نوین آموزشی، علوم و یافته های جدید آن را با بیان ساده و بدون بهرهگیری از محاسبات و فرمولهای پیچیده، به همگان آموزش دهند. علاقمند ساختن و برانگیختن دانش آموزان به مطالعه و پژوهش وابسته به تعاملی است که آن ها با معلمان خود دارند. دانش نجوم همواره یکی از جذاب ترین شاخه های علمی برای دانش آموزان بوده، به گونه ای که همواره انبوهی از سوالات و تمایل به کارهای عملی در این حوزه برای دانش آموزان وجود دارد.
در این میان معلمان به عنوان مهم ترین رکن آموزش، پاسخگوی بسیاری از سوالات دانش آموزان هستند و عدم آشنایی آن ها با این علم موجب شده که در انتقال صحیح مطالب نجومی کتاب های درسی و پاسخ گویی به دانش - آموزان ناتوان باشند. با توجه به این امر که نجوم یکی از حوزه های بسیار جذاب علم می باشد، آموزش صحیح آن بسیار حائز اهمیت است که البته چالش های فراوانی پیش روی این امر وجود دارد.
یکی از این چالشها عدم برخورداری دانش لازم معلمان جهت آموزش این مبحث می باشد]ّ.[ بررسی مطالعات گوناگون نشان می دهد که عمده ی دوره های ضمن خدمت برگزار شده توسط آموزش و پرورش کارایی مطلوب را ندارند. عدم توجه به نیازهای دبیران، نبود دوره های ضمن خدمت ضروری و نبود برنامهریزی آموزشی سالانه از جمله دلایل عدم کارآمدی این دوره ها می باشد.
یکی از دوره های مورد نیاز معلمان در کلیه مقاطع تحصیلی، دوره ی نجوم می باشد. در ایران مطالعات اندکی در زمینه ضرورت و امکان - سنجی دورهی نجوم ویژه معلمان صورت گرفته است. این مقاله ضمن معرفی دوره ی نجوم و بررسی ضرورت برگزاری آن برای معلمان، به بیان تجربیات حاصل از طراحی و اجرای این دوره ی آموزشی توسط رصدخانه مهر بوشهر می پردازد.
ضرورت آموزش نجوم
آشنایی با علم نجوم از یک منظر حق هر انسان کنجکاو در شناخت جهان خود است و از منظر دیگر به مانند ابزاری است که در ابعاد مختلف زندگی توانمندی او را افزایش می دهد]ْ و َ.[ امروزه نجوم به دانشی فراگیر تبدیل شده است. بشر مرزهای گذشته را درنوردیده و در تکاپوی جستجوی دقیق تر جهان پیرامون خود است. فضاپیماها مرزهای منظومهی شمسی را پشت سر گذاشته اند و تلسکوپ های غول پیکر اعماق عالم را می کاوند. نجوم پیش از آنکه ستاره ها و سیاره ها را بررسی کند، به انسان می آموزد که در کجای عالم هستی قرار دارد.
آسمان و اجرام سماوی آن چنان زیبایی و جذابیت دارند که ذهن هر انسانی را از همان سنین کودکی مشغول میسازد و او را به کنجکاوی و پژوهشگری در آن ه ا وادار میکند. سوالات بسیاری در ذهن او شکل میگیرد و رسیدن به پاسخ این سوالات زیستن را برای او زیباتر می سازد]ُ.[ در اغلب کشورها، نجوم، معمولاٌ دوره ای است که از طریق برنامه درس علوم تجربی به آموزش آن پرداخته می شود و مشکلات زیادی در این راه وجود دارد. اغلب معلمان مدارس ابتدایی درباره ی آموزش نجوم یا کم می دانند یا هیچ نمی دانندمفاهیم. معمولاً برای دانش آموزان قابل درک نیست.
سطح آموزش نجوم به سخنرانی و یادداشت ها محدود می شود. آموزش نجوم در این سطح به فعالیت های ساده، ارزان و تهیه برخی دستسازه ها محدود می شود و معمولاً از تلسکوپ و رایانه استفاده نمی شودمسلماً. هنگامی که ستاره - ها در آسمان هستند دانش آموزان در مدرسه نیستند و در روز نمی توان با ستاره ها سروکار داشت و فعالیت های آموزشی در این عرصه فقط با ابزارهای مجازی ویژه و استفاده از نقشه های آسمانی و دیدار از افلاک نماهای موجود امکان پذیر است.
نجوم کمتر در دوره متوسطه در مدارس آموزش داده می شود و معلمان این دوره معمولاً در سطحی هستند که اغلب در یکی از شاخه های علوم تجربی دارای تخصص هستند ] ًٌ و مطالعات صورت گرفته در جهان نشان می دهد فعالیت های نجومی چه در آسمان نماها، چه به صورت تئوری و چه در رصدخانه ها و موزه های علم به شکل عملی توسط معلمان، دانش آموزان را علاقمند می نماید تا با نگاه جدیدی آسمان بالای سر خود را نگاه کنند. در حرکت ستارگان در آسمان با کنجکاوی برخورد نمایند و آن ها علاقمند به یافتن تلسکوپ و استفاده از تلسکوپ در مشاهده اجرام سماوی می شوند.
این نتایج می تواند سیاستگذاران امر آموزش و معلمان را متوجه یک فعالیت جذاب ارزشمند و در عین حال ساده و قابل اجرا نماید، که این خود کمکی برای پر کردن خلأ آزمایشگاه های پیشرفته و فعالیت های اردویی است. با آشنایی دانش آموزان با علم ستاره شناسی عده ای از آن ها ترغیب می شوند تا در دانشگاه به ادامه تحصیل در این رشته پرداخته و خلاء نیروی متخصص را در زمینه علوم فضایی و نجوم پر نمایند. َ. دوره ی ضمن خدمت نجوم امروزه آموزش علم می کوشد تا مبانی آن طوری به فراگیران ارائه گردد که، علوم را جزئی از زندگی خود بدانند.
به بیان دیگر متخصصان آموزش در تلاشند تا با ارائه ی روش های نوین به منظور نزدیک ترکردن علوم به محیط طبیعی پیرامون و زندگی دانش آموزان، به هر چه عینی تر ساختن علوم برای آن ها دست یابند. یکی از این روش ها بهره گیری از آموزش نجوم میباشد . زیرا امروزه نجوم از شاخه های فعال علم محسوب میشود که بر مبنای متوازن نظریه ها و مشاهده های علمی پایه ریزی شده و به صورت یک زمینه ی بین رشته ای، علوم مختلف را به خدمت می گیرد. همچنین به دلیل داشتن جاذبه های فراوان برای همگانخصوصاً دانش آموزان سبب رشد نگرش علمی در میان آن ها می شود؛ به طوری که ابتکار و تخیل و حس کاوشگری را در آن ها فراهم میسازد .
اگرچه درباره نیاز وارد کردن علم نجوم در کتاب های درسی مدارس مطالب بسیاری نوشته شده و برخی از مباحث پایه نجوم وارد کتاب های گوناگون درسی شده است اما در عمل کار نسبتا ناچیزی در زمینه تهیه یک ماده درسی مستقل انجام گرفته است ]ٌٍ.[ موفقیت هایی در ایالات متحده امریکا، انگلستان و برخی کشورهای پیشرفته صنعتی حاصل شده است مفاهیم علم نجوم در واحدهای درسی مختلف مدارس وارد شده است، هم چنین برای آموزش ضمن خدمت معلمانی که این مفاهیم را تدریس می کنند، دوره های آموزشی برنامه ریزی شده است.
اما در دیگر نقاط جهان، علم نجوم به عنوان یک موضوع درسی مستقل و اجباری برای تحصیل در مدارس مطرح نشده است. این کشورها اغلب با درس های اختیاری و یا به صورت تلفیقی و وارد کردن مباحث علم نجوم در برنامه درسی علوم تجربی، اقدام به آموزش و آشنا نمودن دانش آموزان با بخش های مختلف این علم می کنند. در بسیاری از کشورها معلمان آگاهی و تعلیمات لازم جهت آموزش این موضوع را ندارند بنابراین برگزاری دورههای ضمن خدمت و آشنا ساختن آنان با این علم امری اجتناب ناپذیر است.
در بیشتر کشورها مدرسان علم نجوم تلاش می کنند تا فعالیت های پژوهشی و آزمایشگاهی شامل به کار بردن اینترنت، تلسکوپ های دوربرد و اطلاعات و تصاویر حاصل از پژوهش های واقعی را به صورت ساده شده به دانش آموزان دبیرستانی ارائه کنند. فراکنوی معتقد است که آموزش نجوم را در محل های زیادی غیر از کلاس درس نیز میتوان انجام داد. افلاک - نماها، موزه های علم؛ انجمن های علمی غیر دولتی، اردوهای علمی؛ پارک ها و... همگی امکاناتی هستند که زمینه های آموزش نجوم را فراهم می سازند.
یکی از نقایص آموزش نجوم در ایران، کمبود نیروی متخصص و تحصیلکرده در این رشته است. این کمبود علاوه بر ایران در بسیاری از کشورها دیده می شود، در نتیجه آموزش سراسری نجوم در کل آموزش و پرورش و توجه خاص به تربیت نیروی انسانی مورد نیاز در این زمینه ضروری است. در این راستا اگرچه استفاده از توانمندی های انجمن های آماتوری نجوم در برگزاری دوره های آموزش ضمن خدمت و تربیت نیروی آشنا به علم نجوم بسیار کمک کننده است.
